Puszcza Białowieska
Położenie
Właściwa Puszcza Białowieska, w jej historycznych granicach, przylega od północnego zachodu do Puszczy Ladzkiej, wchodzącej dzisiaj w skład Puszczy Białowieskiej i z północnego wschodu do Puszczy Świsłockiej. W wieku XVI do Puszczy Białowieskiej przylegały: Puszcza Czarnołoska, Puszcza Łysowska łącząca się z Puszczą Zdzitowską, Międzyrzecką i lasami Polesia. W przeciągu ostatnich 300 lat, Puszcza Białowieska uległa zmniejszeniu, zwłaszcza w jej zachodniej części, o ok. 45%. Puszcza Białowieska (ok. 1500 km²) leży w Europie Wschodniej na Niżu Zachodniosyberyjskim w podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich i makroregionie Niziny Północnopodlaskiej. Puszcza Białowieska rozciąga się ze wschodu na zachód na długości 55 km, a z północy na południe – 51 km. Środek Puszczy wypada w osadzie Białowieża. Położenie Puszczy Białowieskiej wyznaczają współrzędne 23°31´ – 24°21´ (E) długości geograficznej wschodniej i 52°29´ – 52°57´ (N) szerokości geograficznej północnej. W granicach Białorusi znajduje się ok. 880 km², zaś w granicach Polski – ok. 620 km².
Puszcza Białowieska wg regionalizacji przyrodniczo-leśnej należy do Dzielnicy Puszczy Białowieskiej leżącą w krainie Mazursko – Podlaskiej. Zarządzana jest przez Nadleśnictwa: Białowieża, Hajnówka i Browsk o łącznej powierzchni 526,5 km² (w tym 504,3 km² lasów)jako Leśny Kompleks Promocyjny "Lasy Puszczy Białowieskiej".
Ukształtowanie terenu, gleby, wody, klimat
Opisywane lasy obejmują polską część puszczy w granicach zwartego kompleksu leśnego. Dominujący i najbardziej typowy krajobraz tego obszaru stanowią płaskie równiny gliniastej moreny dennej (40,5% powierzchni, 145-165 m n.p.m.), gdzie przeważają gleby brunatne, płowe i opadowo-glejowe, pokryte lasami liściastymi, głównie grądami Tilio-Carpinetum. Silny związek przestrzenny z łęgami Ficario-Ulmetum i torfowiskami jest przyczyną przewagi wilgotnych lasów grądowych Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum. Dużej mozaikowości i różnorodności siedlisk odpowiada wysoki stopień róźnorodności biologicznej oraz duży udział starodrzewia i drzewostanów naturalnych.
Krajobrazy równin akumulacji biogenicznej akumulacji biogenicznej (17,5% pow.) tworzą lasy łęgowe, Fraxino głównie jesionowo-olszowe Fraxino-Alnetum, zajmujące podmokłe dolinki o charakterze denudacyjno-erozyjnym, z czarnymi ziemiami, glebami murszowymi i glejowymi, z okresowym lub stałymi ciekami. Większe płaty łęgów, znajdują się we wszystkich większych dolinach rzecznych na terenie Puszczy: Narewki, Hwoźnej, Łutowni, Leśnej. Zatorfione fragmenty dolin rzecznych oraz zabagnione obniżenia terenu, o genezie wytopiskowej, stanowią siedliska subborealnych świerczyn na torfie Sphagno girgensohnii-Piceetum, brzezin bagiennych (bielu) Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis oraz bagiennych lasów sosnowo-brzozowych Vaccinio-Piceetea i olsów Carici elongatae-Alnetum. Wylesione i użytkowane rolniczo fragmenty dolin rzecznych i innych podtopionych obniżeń są obecnie pokryte szuwarami trzcinowymi i turzycowymi Phragmitetum australis, łąkami wilgotnymi Molinio-Arrhenatheretea, i ziłoroślami Galio-Urticenea, rzadziej łąkami kośnymi Calthion palustris. Wzdłuź dawnych koryt rzecznych i starorzeczy występują zaroślowe zbiorowiska wierzbowe Salicaceae.
Krajobrazy grądów ciepłolubnych i borów mieszanych na piaszczysto-żwirowych wzgórzach i falistych terenach moreny ablacyjnej stanowią drugą co do wielkości jednostkę krajobrazową w Puszczy (30,7% pow.). Są to obszary wododziałowe (160-190 m n.p.m.), wyniesione przeciętnie 10-15 m ponad przyległe tereny moreny dennej. Obszary te charakteryzuje dominacja mezotroficznych odmian gleb brunatno ziemnych przy znaczącej obecności gleb bielicoziemnych. Głębokie zaleganie wód gruntowych i stosunkowo niewielkie zróżnicowanie warunków siedliskowych jest powodem znacznej różnorodności krajobrazów. Zbiorowiska leśne charakteryzuje występowanie bogatej i oryginalnej flory.
Na obrzeżach lasów i terenach otwartych są obecne murawy kserotermiczne Festuco-Brometea z zespołami rzadkich i chronionych gatunków roślin. Są to krajobrazy stosunkowo najbardziej przekształcone w Puszczy, towarzyszy im rozbudowana sieć komunikacyjna, obecność nasypów drogowych i kolejki leśnej oraz żwirowni. Obszary te cechuje najmniejszy udział starodrzewów i jednocześnie największa powierzchnia drzewostanów zmienionych, w tym wtórnych drzewostanów brzozowych.
Oligotroficzne krajobrazy borów sosnowych Vaccinio-Piceetea na równinach piasków eolicznych i wydmach tworzą niewielkie płaty w obrębie wysoczyzn morenowych (11,3% pow.). Największą powierzchnię zajmują wilgotne bory czernicowe Vaccinio myrtilli-Pinetum z glebami bielicowymi i glejobielicami. Na siedliskach świeżych i na wydmach występują sosnowe bory brusznicowe, Vaccinio vitis-idaeae-Pinetum sporadycznie bory chrobotkowe. Pinetum W obniżeniach międzywydmowych i w nieckach z torfami wysokimi, obecne są bory bagienne Peucedano-Pinetum molinietosum , rzadziej bezleśne torfowiska wysokie Pino mugo-Sphagnetum.
Puszcza Białowieska leży w dorzeczu Narwi i Bugu. Do głównych rzek puszczy zaliczamy Narewkę, która zbiera wody ze wschodniej, centralnej i północnej Puszczy Białowieskiej i odprowadza je do rz. Narwi. Najważniejsze dopływy rz. Narewki to: Łutownia,Orłówka, Hwoźna, Barszcza i Jabłoniówka. Drugą rzeką co do wielkości jest Leśna, która zbiera wody z południowo-wschodniej części Puszczy Białowieskiej i odprowadza je do Bugu. Najważniejsze dopływy rz. Leśnej to: Chwiszczej, Perebel i Przewłoka. Poza wyżej wymienionymi rzeczkami, znajduje się tu szereg mniejszych strumieni i okresowych cieków w liczbie 78. W polskiej części Puszczy znajdują się 3 kompleksy sztucznych zbiorników wodnych: Topiło (16.7 ha), Białowieża (5 ha), Gnilec (3 ha).
Puszcza Białowieska leży w obszarze klimatu subkontynentalnego strefy umiarkowanej chłodnej z wpływami klimatu atlantyckiego. Średnia temperatura powietrza w skali roku w latach 1955-2001 wynosiła 6,8 °C. Najniższa odnotowana temperatura wynosiła –38,7 °C (1950 r.), najwyższa +34,5 °C. Średnia ilość opadów wynosi 633 mm rocznie, większość przypada na sezon wegetacyjny. Zima jest długa, pokrywa śnieżna zalega średnio ponad 92 dni. Okres wegetacyjny jest stosunkowo krótki (205 dni), o miesiąc krótszy niż w Polsce zachodniej. Powyższe dane dotyczą powierzchni badawczych w Białowieskim Parku Narodowym.
Szata roślinna i grzyby
Spośród roślin najliczniejszą grupą są rośliny naczyniowe, jest ich 1020 gatunków. Flora drzew liczy 26 gatunków w tym 21 liściastych i 5 szpilkowych. Występuje 19 gatunków paproci Polypodiopsida , 6 – widłaków Lycopodiophyta, 7 – skrzypów Sphenophyta, 54 – wątrobowców Marchantiophyta ok. 260 gatunków mchów Bryophyta i 325 porostów Lichenes. Wiele mszaków i porostów przetrwało tylko w Puszczy Białowieskiej ponieważ są związane z martwym drewnem lub korą i pniami starych drzew. Same drzewa dorastają tu do wysokości 57 m. i osiągają grubość (na wys. 1,3 m.) ok. 800 cm.
Najliczniejsze rodziny roślin naczyniowych w Puszczy Białowieskiej to:
- astrowate Asteraceae – 108 gatunków
- trawy Poaceae – 85
- turzycowate Cyperaceae – 66
- różowate Rosaceae – 59
- bobowate Fabaceae – 54
- goździkowate Caryophyllaceae – 43
- trędownikowate Scrophulariaceae – 41
- jasnotowate Lamiaceae – 41
- kapustowate Brassicaceae – 40
W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie na Niżu Środkowoeuropejskim fragmenty lasów o charakterze pierwotnym. Dominują w niej lasy grądowe Tilio-Carpinetum (49,3%) i mieszane bory Pino-Quercetum (36,8%). Lasy bagienne tworzone głównie przez olsy i łęgi Carici elongatae-Alnetum, Fraxino-Alnetum stanowią 13,9% powierzchni leśnej Puszczy Białowieskiej. Drzewostan tworzą głównie świerk pospolity Picea abies dorastający do wys. 57 m. (obwód do 450 cm), sosna zwyczajna Pinus sylvestris dorastająca do wys. 45 m. (obwód do 400 cm), olsza czarna Alnus glutinosa, dąb szypułkowy Quercus robur dorastający do wys. 50 m. (obwód do 800 cm) oraz brzozy: brodawkowata Betula pendula i omszona Betula pubescens. Występują również: jesion wyniosły Fraxinus excelsior, lipa drobnolistna Tilia cordata, klon zwyczajny Acer platanoides i grab pospolity Carpinus betulus. Drzewostany w puszczy tworzą obszerne połacie lasów o charakterze naturalnym charakteryzujące się dużą różnorodnością gatunkową w zależności od siedliska. Drzewostany jednogatunkowe występują głównie w borach, będące wynikiem nasadzeń w okresie międzywojennym i powojennym. Obecnie na właściwych siedliskach, leśnicy starają się przebudowywać drzewostany na rzecz lasów dębowych z udziałem lipy, klonu i wiązu. Drzewostany te najbardziej są zbliżone składem gatunkowym do lasów pierwotnych Puszczy Białowieskiej.
Liczbę gatunków grzybów Fungi występujących na terenie puszczy szacuje się około 4 tys., w tym 1200 wielkoowocnikowych. Wśród nich są liczne tzw. relikty puszczańskie (relikty lasu pierwotnego), tj. gatunki ściśle związane z martwym drewnem i specyficznym mikroklimatem starych drzewostanów nie zniekształconych przez gospodarkę leśną. Występuje też ponad 400 gatunków porostów (grzybów lichenizowanych). W związku z zanieczyszczeniem powietrza liczba ich cały czas się zmniejsza.
O bogactwie flory Puszczy Białowieskiej świadczy oddział leśny nr 152 (100 ha), nie będący rezerwatem. Znajduje się on 5 km od wsi Nowosady i jest stosunkowo "zurbanizowany", bowiem zachodnia i północna część jest trasą kolejki wąskotorowej, natomiast część zachodnia - to droga leśna. Przez środek oddziału przebiegają dwie drogi: Skupowska i Lipiński Trakt. Nie mianuje też do drzewostanów o charakterze naturalnym. Są to bory z niewielkim płatem grądu. Stwierdzono tam w roku 2000: 3500 gatunków grzybów (w tym 430 gat. kapeluszowych), 162 gat. porostów, 41 gat. wątrobowców, 105 gat. mchów, 18 gat. paproci i 287 gat. roślin nasiennych.
Fauna
Fauna Puszczy Białowieskiej należy do najliczniejszej i najbardziej zróżnicowanej w kraju w stosunku do zajmowanej powierzchni. Stwierdzono tu do roku 2008 obecność 11 864 gatunków, a szacuje się, że całość fauny Puszczy przekracza aż 21 tys. gatunków. Najmniej poznaną grupą zwierząt są bezkręgowce stanowiące ponad 95% gatunków występujących w Puszczy Białowieskiej. Stwierdzono tu 58 gatunków ssaków (72% fauny Polski niżowej), ok. 260 ptaków w tym ok. 240 gniazdujących (gdzie 8 gatunków stanowi ponad 10% liczebności populacji krajowej), 7 gadów (m.in. żółw błotny i gniewosz plamisty), 13 płazów, 32 ryb, 20 pijawek 9482 owadów w tym 331 pająków.
Podobnie jak w przypadku grzybów, również wiele gatunków owadów zalicza się do reliktów puszczańskich, co możliwe jest dzięki unikalnym jak na warunki europejskich lasów, zasobom martwego drewna. Najwięcej takich reliktów występuje w grupie zwierząt ściśle związanych z martwym drewnem, a nie np. wśród tych, które żyją na drzewach żywych czy leśnej roślinności zielnej. Przykładowo, spośród 120 gatunków chrząszczy kózkowatych, stwierdzonych w Puszczy Białowieskiej, aż 46 to relikty.
Ssaki są najlepiej rozpoznaną grupą fauny. „Wizytówką" puszczy jest żubr Bison bonasus ; jego wolne stado liczy przeciętnie 450 osobników. W roku 2010 naliczono 451 żubrów z 52 młodymi urodzonymi w ubiegłym roku. Występują tam też takie ssaki, jak: wilk Canius lupus w liczebności 35-40 osobników, ryś Lynx lynx - 12-15 os., łoś Alces alces - 40-46 os., jeleń Cervus elaphus - 1100-1500 os., sarna Capreolus capreolus) - 1200-1450 os., dzik Sus scrofa - 1000-1200 os., wydra Lutra lutra (10-20 os.), bóbr Castor fiber (80-90 os.), borsuk Meles meles, nietoperze i gryzonie. Wśród nietoperzy na szczególną uwagę zasługuje zamieszkujący dziuple w starych drzewostanach borowiaczek Nyctalus leisleri, zaś wśród gryzoni – smużka leśna Sicista betulina reprezentująca w faunie element borealny. Jedyne stanowisko w Polsce ma tu – również pochodząca ze strefy tajgi – maleńka ryjówka średnia Sorex caecutiens,jako jadowity ssak, występująca tu wraz z czterema innymi gatunkami z rodziny ryjówkowatych. Kiedyś występowały tu też tarpan Equus gmelini, tur Bos primigenius i soból Martes zibellina.
Puszcza Białowieska, poza Rezerwatem Biosfery, jest też europejską ostoją ptaków (E31). Dyrektywą Ptasią objęto tu ochroną co najmniej 45 gatunków ptaków, zaś 12 gatunków jest umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.
W okresie lęgowym obszar Puszczy Białowieskiej zasiedla m.in.: muchołówka białoszyja Ficedula albicollis - powyżej 50% populacji krajowej (< 5 tys. par w P.Białowieskiej), orzełek włochaty Hieraaetus pennatus (0-2 pary) - powyżej 50% populacji krajowej, dzięcioł białogrzbietyDendrocops leucotos (115-130 par), - 15-40% populacji krajowej, lelek Caprimulgus europaeus (250-280) - 6-25% populacji krajowej, sóweczka Glaucidium passerinum (80-100 par) - 15% populacji krajowej, dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus (60-80 par) i muchołówka mała Ficedula parva - powyżej 10% populacji krajowej (< 1 tys. par), i dalej; dzięcioł średni Dendrocopos medius - 7% (1100-1300 par), trzmielojad Pernis apivorus - 4-8% (90-120 par), bocian czarny Ciconia nigra (10-12 par), orlik krzykliwy Aquila pomarina (30-35 par), jarząbek Bonasa bonasia - 4% (1,6-1,8 tys par) i włochatka Aegolius funereus - 2% (30-50 par). Stosunkowo licznie, w porównaniu do innych kompleksów leśnych w kraju występują: błotniak zbożowy Cygnus cygnus (1 para), gadożer Circaetus gallicus (1 para), dzięcioł czarny Dryocopus martius (150-180 par), dzięcioł zielonosiwy Picus canus (30-35 par), kropiatka Porzana porzana (10-40 par),
błotniak łąkowy Circus pygargus (3-6 par), cietrzew Tetrao urogallus (0-3 par), żuraw Grus grus (40-45 par), dubelt Gallinago media (0-2 par), derkacz Crex crex (100-150 par) i bocian biały Ciconia ciconia (23 pary).
W Puszczy mają również swoje skrajnie zachodnie stanowiska gatunki tzw. borealne, tj. związane ze strefą północnych lasów szpilkowych (tajgi). Do takich możemy zaliczyć areały lęgowe ptaków: łabędzia krzykliwego Cugnus cygnus, sóweczki Glaucidium passerinum, pełzacza ogrodowego Certhia fmiliaris i zniczka Regulus ignicapillus. Do owadów nie występujących w Polsce nigdzie poza Puszczą Białowieską należą m.in. ginące już chrząszcze: bogatek wspaniały Buprestis splendens i rozmiazg kolweński Pytho kolwensis, ściśle związane z martwym drewnem i zagrożone przez intensywną gospodarkę leśną poza granicami Obszaru Ochrony Ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego. W lasach puszczy białowieskiej bytuje jedyna aktualnie obserwowana na świecie populacja chrząszcza opiętka białowieskiego[1]
W związku z postępującym opadem wód gruntowych, zanikają siedliska wilgotne i bagienne. Tym samym gatunki związane z siedliskami wilgotnymi są narażone na spadek liczebności i wyginięcie. Podobnie jest w przypadku gatunków związanych z martwym drewnem.
Ochrona przyrody
Puszcza Białowieska była chroniona od czasów królów polskich do dzisiaj, co nie oznacza, że w tym okresie nie było rabunkowej gospodarki. Te niechlubne okresy dotyczą głównie zaboru rosyjskiego, okresu międzywojennego aż do lat 70-tych ubiegłego wieku. Łącznie w latach 1945–2000 wycięto w polskiej części puszczy ok. 9 mln m³ drewna.
Puszcza Białowieska w roku 1986 zostaje uznana za Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 860 km². Różnymi formami ochrony objęto ponad 50% powierzchni. Istnieje 20 rezerwatów przyrody o powierzchni 3208 ha, 2 ostoje zwierząt chronionych, 94 strefy ochronne gniazd bociana czarnego i orlika krzykliwego. Do krajowego rejestru programu zabezpieczenia puli genowej wpisano 401 drzew. Ponad 1100 drzew uznano za pomniki przyrody.
Dopiero w roku 1994 ukazuje się „Projekt utworzenia Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej”, który zakłada objęcie statusem parku narodowego całej polskiej części Puszczy Białowieskiej. Projekt ten przekazuje władzom RP Prezes Polskiej Akademii Nauk. Po raz pierwszy przeprowadzono w nim analizę zniszczeń poczynionych w Puszczy Białowieskiej w XX wieku przez gospodarkę leśną. W tym samym czasie powstaje „Leśny kompleks promocyjny” (526 km².) mający na celu ochronę substancji i walorów Puszczy polega na zachowaniu procesów ekologicznych. Z tego względu obszar Puszczy Białowieskiej, w części poza granicami Białowieskiego Parku Narodowego, podlega ochronie i zagospodarowaniu leśnemu w sposób specjalny, tworząc wzorcowy kompleks promocyjny dla tego typu obiektów w Polsce.
W roku 1977 UNESCO uznaje Białowieski Park Narodowy za jeden ze światowych Rezerwatów Biosfery. Dwa lata później UNESCO wpisuje BPN na Listę Światowych Rezerwatów Ludzkości.
Rozporządzeniem Ministra Środowiska w roku 2003 powstaje Rezerwat Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej. Obejmuje on obszar lasu o powierzchni 858 km², położonego na terenie nadleśnictw: Białowieża, Hajnówka i Browsk. Obszar rezerwatu składa się z 19 fragmentów. Rezerwat ma na celu zachowanie lasów naturalnych (ok. 300 km²) i zbliżonych do naturalnych, typowych dla Puszczy Białowieskiej łęgów i olsów oraz siedlisk leśnych z dominacją starych drzewostanów z dużym udziałem olszy, dębu, jesionu, a także licznych gatunków rzadkich i chronionych roślin zielnych, grzybów i zwierząt oraz utrzymanie procesów ekologicznych i zachowanie różnorodności biologicznej.
Puszcza Białowieska, poza ochroną rezerwatową, chroniona jest tzw. strefami ochronnymi wokół gniazd bociana czarnego i orlika krzykliwego. W puszczy wyznaczono 94 strefy o łącznej powierzchni 58 km², czyli połowy powierzchni Białowieskiego Parku Narodowego.
W kampanię ochrony przyrody Puszczy Białowieskiej jest zaangażowanych kilka organizacji pozarządowych (np. Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody, Zielone Płuca Polski, Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Towarzystwo Ochrony Puszczy Białowieskiej, oraz placówek naukowych (np. Zakład Badania Ssaków PAN, Zakład Lasów Naturalnych IBL). Do najważniejszych realizowanych w latach 2010-2013 projektów ochrony puszczy należy:
- powiększenie obszaru parku narodowego na obszar całości puszczy,
- ochrona lasów i zbiorowisk bagiennych puszczy i ich renaturalizacja,
- ochrona żubra, rysia i wilka na obszarze puszcz: białowieskiej, knyszyńskiej, augustowskiej,
- ochrona populacji lęgowej orlika krzykliwego oraz bociana czarnego i żurawia.
Na uwagę zasługuje wdrażany projekt "Kraina Żubra" którego głównym celem jest poprawa warunków życia żubrów w Puszczy Białowieskiej oraz stworzenie możliwości do ich rozprzestrzeniania się na inne obszary poza Puszczę. Drugim istotnym celem projektu jest podniesienie akceptacji gatunku wśród lokalnej społeczności. Wytyczenie i realizacja korytarzy ekologicznych ułatwi rozprzestrzenianie się żubrów na inne obszary leśne poza Puszczę Białowieską, łącząc tym samym istniejące już obszary leśne w jeden zwarty obszar ekologiczny. Pozwoli to na przepływ genów pomiędzy obecnie izolowanymi stadami żubrów w Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej. Rozprzestrzenianiu się żubrów sprzyjać będzie również tworzenie nowych miejsc dokarmiania na terenie całej Puszczy. Lokalizacja korytarzy ekologicznych będzie określona na podstawie wyników audytu ekologicznego i zostanie następnie przedstawiona właściwym władzom w celu ujęcia korytarzy ekologicznych w planach zagospodarowania przestrzennego oraz planach ochrony. Większość działań projektu jest nakierowana na poprawę bazy żerowej i dostępności wody. Ma to zachęcić żubry do rozprzestrzeniania się oraz zmniejszyć ich zależność od dokarmiania zimowego.
Mimo kompleksowej ochrony Puszczy Białowieskiej, wskutek zmian klimatycznych, hydrologicznych i antropogenicznych, nastąpiły i
następują zmiany w ekosystemach puszczy. Do niekorzystnych, postępujących zmian należy zubożenie bioróżnorodności. Charakteryzuje się ono powolnym zanikiem poszczególnych populacji zwierząt aż do ich wymarcia. Sytuacja taka miała miejsce np. z żubrem, który ocalał wysiłkiem człowieka. Abstrahując tu od wymarcia tura i tarpana w przeszłości, to na przestrzeni ostatnich 15 lat (1995 - 2010) na obszarze Puszczy Białowieskiej nie gnieżdżą się już: bączek, orlik grubodzioby, pustułka, sokół wędrowny, głuszec, puszczyk mszarny, sowa błotna, kraska, dzierlatka. Czyli w okresie 15 lat zanikło 3,4% awifauny Puszczy Białowieskiej. W podobnym tempie (1,7%-4,5%) zanika liczebność najbardziej zagrożonych gatunków ptaków (szczegóły na diagramie obok). Maleją też populacje dużych ssaków takich jak np. ryś i wilk i łoś, gdzie np. szacuje się, że populacja rysia w Puszczy spadła o ok. 30-40%. W przypadku ptaków, w okresie 15 lat liczebność bociana czarnego spadła o 68%, dzięcioła trójpalczastego - 56%, orlika krzykliwego - 51%, dzięcioła czarnego - 47%, kropiatki - 46%, muchołówki białoszyjej - 41%, bociana białego - 41%, dzięcioła białogrzbietego - 39%, muchołówki szarej - 33%, derkacza - 26%.
Katalog zagrożeń
Do głównych zagrożeń Puszczy Białowieskiej mających wpływ na stan flory i fauny zaliczamy:
- presję urbanizacyjną na polany puszczańskie oraz otulinę puszczy,
- obniżanie się poziomu wód gruntowych, zwłaszcza w dolinach rzecznych,
- zarastanie dolin rzecznych wskutek ich osuszenia i wstrzymania koszeń,
- zaniechanie koszenia łąk na polanach śródleśnych lub ich niewłaściwe zagospodarowanie,
- zarastanie składnic drewna i zaniechanie wypasu na polanach śródleśnych,
- intensyfikacja gospodarki łąkarskiej, w tym nawożenie i podsiewanie,
- zanieczyszczenia wód Leśnej i Narewki przez niekontrolowe zrzuty ścieków i nawozy,
- przekształcanie starorzeczy w stawy rybne i ich zarastanie,
- ograniczenie powierzchni i rozdrobnienie starych drzewostanów,
- pozyskanie drewna w borach, brzezinach i świerczynach bagiennych,
- niedostateczna ilość żywych drzew dziuplastych,
- usuwanie próchnowisk i chemiczne zabezpieczanie wnętrza starych drzew przed owadami i grzybami,
- usuwanie zamierających i martwych świerków i sosen oraz zamierających drzew liściastych,
- zalesianie naturalnie powstających luk, zarastanie płatów świetlistej dąbrowy,
- zacienianie stanowisk sasanki otwartej, potencjalne niszczenie roślinności przy zrywce,
- przypadkowe niszczenie stanowisk roślin przy pracach leśnych,
- grodzenie upraw leśnych siatką drucianą oraz kłusownictwo,
- potencjalne nadmierna eksploatacja łowiecka populacji sarny, jeleni i dzików,
- potencjalny odłów chrząszczy i motyli przez kolekcjonerów,
- inwazyjne metody badawcze, niewłaściwe oznakowanie powierzchni badawczych,
- zarastanie i osuszanie miejsc rozrodu kumaka nizinnego i traszki grzebieniastej,
- zarastanie otwartych powierzchni ze szczodrzeńcem oraz zbiorowiskami synantropijnymi,
- uszczelnianie wież kościołów, cerkwi i kapliczek, co grozi utratą miejsc lęgowych dla płomykówki i pójdźki,
- likwidacja lub przebudowa przyzagrodowych piwnic ziemnych we wsiach puszczańskich, co grozi utratą kryjówek dziennych i zimowych mopka.
Wybrane Pomniki Przyrody w Puszczy Białowieskiej:
- Dąb Wielki Mamamuszi
- Dąb Król Nieznanowa
- Dąb Imperator Południa
- Dąb Imperator Północy
- Dąb Krzyż Południa
- Dąb Kongresowy
- Dąb Strażnik Zwierzyńca
- Dąb Beczka
- Dąb Car
- Dąb Jagiełły
- Dąb Dominator
- Dąb Małgosi
- Dąb Maciek
Dzieje puszczy
Powstanie puszczy
Z końcem plejstocenu, a początkiem holocenu (11 tys. lat temu) obszary dzisiejszej Puszczy Białowieskiej wyglądały jak dzisiejsze tereny przejściowe pomiędzy tundrą a tajgą. Wówczas Puszczę Białowieską porastała roślinność zimnolubna: Wierzba zielna (Salix herbacea), Brzoza karłowata (Betula nana), Dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala), bylice (Arthemisia), Trawy, Mchy i Porosty. W tym okresie na tych obszarach żyły: mamut włochaty (Mamuthus primigenius) nosorożec włochaty (Coleodonta antiqitatis) piżmowół (Ovibos moschatus) niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus) jeleń olbrzymi (Megaloceros giganteus).
Z końcem epoki lodowcowej i ustąpieniem lodu przed 10.000 lat, zniknęli również olbrzymi roślino- i mięsożercy. Niedługo potem obszar ten objęły gatunki roślin, mogące się przystosować nawet do bardzo wymagających warunków, gdzie rosły głównie drzewa iglaste: świerk i, sosny, sosny limby, jodły syberyjskie, modrzewie, lecz także – najczęściej drobnolistne – liściaste: brzozy, osiki, olsze, jarzęby, które dzięki swojej niewrażliwości na zimno oraz symbiozie z porostami i grzybamimogły współżyć na tym początkowo jałowym podłożu. W ciągu kolejnych pięciu tysiącleci pojawiły się dodatkowo takie gatunki jak wiązy, dęby, jesiony, graby i lipy. Te drzewa są i dziś charakterystyczne dla Puszczy Białowieskiej i mają znaczący wpływ na jej dzisiejszy kształt. I dzisiaj lasy puszczy są przekształcane wskutek warunków klimatycznych i hydrologicznych. Charakteryzuje się to powolnym zanikiem lasów o charakterze syberyjskim na korzyść lasów środkowoeuropejskich.
Ślady człowieka w Puszczy Białowieskiej
Przypuszcza się, że po ustąpieniu zlodowacenia (8-10 tys. lat temu) niewielkie, wędrowne łowieckie plemiona, przemierzały dawne obszary tworzącej się Puszczy Białowieskiej dolinami niedawno powstałych rzek Narwi i Narewki. W okresie wioseno-letnim wędrowały one na północ, natomiast jesienią zmierzały w kierunkach południowych. Najstarsze ślady obecności człowieka już osiadłego, uprawiającego rolę w Puszczy Białowieskiej i jej okolicach pochodzą z neolitu, czyli sprzed około 4500 lat. Świadczą o tym odnalezione tu proste narzędzia z krzemienia, toporki kamienne oraz resztki naczyń. Z neolitu pochodzą także dwie osady, odkryte w 1923 roku w pobliżu wsi Rudnia oraz pomiędzy miejscowościami Krynica i Kupicze.
W okresie od I wiek p.n.e. II wieku p.n.e. do V wiek n.e.I V wieku n.e. na terenie puszczy istniały osady noszące ślady mieszanych wpływów kultur ceramiki kreskowanej i przeworskiej, a następnie kultury wielbarskiej. Jedna z takich osad, pochodząca z przełomu I wieku p.n.e. i I wieku n.e., została znaleziona na polanie łowieckiej „Berezowo” (Nadleśnictwo Białowieża). Odkryto tam także pozostałości dymarek do wytopu żelaza z rudy darniowej, zabytki żelazne i ceramiczne oraz kości bydła domowego i jeleni. Wskazuje to na to, że oprócz łowiectwa i hodowli, ludność tego terenu zajmowała się lokalnym pozyskiwaniem rudy oraz wypalaniem węgla drzewnego niezbędnego do wytopu żelaza. Doprowadziło to do nieznacznego ubytku w powierzchni lasów, jednakże po okresie starożytnym nastąpiła przerwa w osadnictwie, co umożliwiło ich odnowę. Z tego okresu pochodzą dwa znalezione do tej pory puszczańskie cmentarzyska pozostawione przez przedstawicieli kultury wielbarskiej. Pierwsze z nich to odosobniony grób szkieletowy dziecka z III-IV wieku, znaleziony w żwirowni na uroczysku „Hajduk”i, przy drodze z Białowieży do Narewki. Może być to jednak tylko fragment cmentarzyska, które zostało zniszczone podczas wykopywania piasku. Drugie znalezisko to cmentarzysko ciałopalne z III-V wieku, znalezione na terenie uroczyska „Wielka Kletna” w samym Białowieskim Parku Narodowym. Prawdopodobnie zawiera ono 60-70 grobów płaskich rozmieszczonych na dawnej śródleśnej polanie. W pobliżu Puszczy Białowieskiej znajdują się jeszcze trzy inne cmentarzyska kultury wielbarskiej, zawierające ciałopalne groby kurhanowe lub płaskie. Duża ilość przedmiotów obcego pochodzenia znaleziona w grobach może świadczyć o istniejącej wówczas sieci dróg, z kolei stały, kilkuprocentowy udział pyłków roślin rosnących na terenach otwartych (głównie traw) oraz antropogennych (związanych z człowiekiem) z I-IV wieku, wskazuje na niewielki stopień jej odlesienia w tamtym okresie. Oznacza to że na terenie Puszczy Białowieskiej i w jej okolicach, w tamtym okresie, istniały pojedyncze niewielkie plemiona. Już w czasach Chrystysa doliny rzek Narwi, Leśnej i Narewki były na stałe zamieszkiwane przez plemiona Neurach o których pisał historyk i pisarz rzymski Pliniusz Starszy (23-79) oraz historyk rzymski Tacyt (55-120).
Wyodrębnianie terenów puszczy
We wczesnym średniowieczu, do XIII wieku, Puszcza Białowieska nie stanowiła wyodrębnionego kompleksu leśnego i łączyła się z puszczami okolic Grodna i Polesia. Docierało tam rozproszone osadnictwo z Litwy, Mazowsza (np. mazowieckie wsie Termiski i Budy) oraz Jaćwingowie, o czym świadczą do dziś bałtyckie nazwy miejscowe. W XV wieku dokonano podziału puszcz, przydzielając je do dworów książęcych. Obecna Puszcza Białowieska została rozdzielona między dwory w Bielsku, Kamieńcu i Wołkowysku. Stąd też pojawiły się nazwy: Puszcza Bielska, Kamieniecka i Wołkowyska. Północny fragment Puszczy Kamienieckiej zaczęto nazywać Puszczą Białowieską (od nazwy dworu Białowieży). Rozwój osadnictwa spowodował zagładę Puszczy Bielskiej (jedyna jej pozostałością jest obecna, mała Puszcza Ladzka). Puszcza Wołkowyska rozpadła się na mniejsze jednostki: (m.in.) Puszczę Świsłocką, Mścigobowską i Jałowską. Puszcza Jałowska przestała istnieć w wyniku osadnictwa, a prywatną Puszczę Świsłocką (należącą do rodziny Tyszkiewiczów ze Świsłoczy) przyłączono w 1832 do Puszczy Białowieskiej.
Tak więc obecna Puszcza Białowieska składa się z ocalałych fragmentów dawnych puszcz Białowieskiej, Ladzkiej i Świsłockiej.
Początkowo Puszcza Białowieska należała do województwa trockiego. W 1513 znalazła się w granicach nowo utworzonego województwa podlaskiego, z którego w 1566 wydzielono województwo brzesko-litewskie. Po unii lubelskiej (1569) województwo podlaskie przyłączono do Korony. Tak więc zachodnim skrajem Puszczy Białowieskiej biegła granica między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim.
W czasach panowania króla Zygmunta III Wazy w roku 1589, po rozdzieleniu dóbr królewskich od publicznych, Puszczę Białowieską zaliczono do tzw. królewskich dóbr stołowych.
Puszcza w rękach królewskich
Polowanie i osiedlanie się w puszczy było zabronione dla miejscowej ludności, a żeby korzystać z jej dóbr (np. barci, siana z polan, drewna), trzeba było zdobyć specjalne uprawnienie, tzw. wchod. Od XV wieku istniała specjalna służba leśna zwana osoką strzegąca lasów i kontrolująca wchody.
Polscy królowie począwszy od Władysława Jagiełły chętnie polowali w Puszczy Białowieskiej. Wg przekazów Jana Długosza, król Władysław Jagiełło polował w puszczy w grudniu 1409 roku przed wojną polsko-krzyżacką i przybył do niej z Kamieńca Litewskiego. Drugi raz Jagiełło przebywał w puszczy razem z królową Zofią w styczniu 1426 roku, z powodu zarazy jaka panowała w Królestwie Polskim. Długosz wspomina, że w czasie polowania na niedźwiedzia król złamał nogę. Już w tym czasie musiał istnieć w puszczy dwór myśliwski, który mógłby pomieścić w zimie kilkusetosobowy orszak pary królewskiej.
Za czasów Zygmunta Starego zbudowano nowy dwór myśliwski, w którym król przebywał w drodze na koronację z Wilna przez Krynki i Rudnię do Krakowa przez Mielnik w grudniu 1506 roku. W 1538 król ten wydał specjalne prawo dotyczące organizacji polowań królewskich i zabraniające wszelkich innych łowów w Puszczy Białowieskiej. Wchodząc do puszczy nie wolno było mieć ze sobą psa ani broni. Za zabicie grubej zwierzyny groziła kara śmierci.
Król Zygmunt August przebywał w puszczy w dniach od 18 do 25 stycznia 1546. W czasie tego pobytu król prowadził ożywioną działalność kancelaryjną. Przybył do puszczy z Wilna przez Wołkowysk i Mścibów (Mściborzów) i wyjechał kierując się przez Rudnię do Krynek drogą Browską.
Król Stefan Batory przebywał w puszczy od 6 do 10 stycznia 1581, do której przybył jadąc przez Krynki, Kołodzieżną, Narewkę i odjechał drogą w kierunku na Kleszczele. Batory przebywał w puszczy także we wrześniu 1584 roku, ponieważ wtedy napisał list do kanclerza, w którym jako miejsce wystawienia wymieniono Białowieżę. Źródła historyczne wspominają też, że w puszczy polował hetman Jan Zamoyski, który otrzymał na to specjalne jednorazowe zezwolenie.
Od czasów Jana Kazimierza w puszczy rozwijał się drobny przemysł. Powstały rudnie eksploatujące darniową rudę żelaza i budy produkujące smołę i potaż. Do obsługi fabryczek sprowadzano ludność z Mazowsza i Podlasia. Ich osady dały początek puszczańskim wsiom.
Do tradycji wielkich królewskich polowań powrócono w czasach saskich. Legenda głosi, że August II chadzał w pojedynkę na niedźwiedzia i w 1705 omal nie zginął podczas takiej „przechadzki" po lesie. August III przyjeżdżał na łowy wraz z dużą świtą i gośćmi z zagranicy. Rozbudował dwór myśliwski na terenie dzisiejszego Parku Pałacowego i (założony przez Stefana Batorego) zwierzyniec. Świadectwem jednego z wielkich polowań jest obelisk z 1752 o treści:
„Dnia 27 Septembra 1752 Najaśniejsze Państwo August III Król Polski Elektor Saski, z Królową Jeymością i Królewiczem ichmościem Xawerem i Karolem tu mieli polowanie żubrów i zabili:
-
-
-
- 42 żubry, to jest
- 11 wielkich, z których nayważniejszy ważył 14 cetnarów 50 funtów
- 7 mniejszych
- 18 żubrzyców
- 6 młodych
- 13 łosiów, to jest
- 6, z których nayważniejszy ważył 9 cetnarów 75 funtów
- 5 samic
- 2 młodych
- 2 sarn
-
-
-
-
-
- Suma 57 sztuk"
-
-
Za czasów Stanisława Poniatowskiego administratorem puszczy był słynny Antoni Tyzenhauz. Znacznie rozwinął on przemysł puszczański i zwiększył ilość spławianych towarów. M. in. wybudował kanał łączący Narew i Narewkę. W dniach od 30 sierpnia do 2 sierpnia 1784 roku w dworze w Białowieży przybywał król Stanisław August Poniatowski. Z tej okazji bratanek króla podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski wyremontował przed przyjazdem króla istniejący dwór i zbudował dwie oficyny.
Puszcza w rękach carskich
Po rozbiorach cesarzowa Katarzyna II i jej następca Paweł I zaczęli rozdawać dobra puszczańskie dygnitarzom, którzy eksploatowali je rabunkowo. Ale następni carowie, uświadomiwszy sobie rozmiar strat spowodowany paroletnim rosyjskim zarządem, w 1802 zaczęli odnawiać służbę osoczniczą. W 1820 wydano zakaz polowań na żubry i wstrzymano wyręby. W 1811 znaczną część lasu zniszczył szalejący 4 miesiące pożar. Katastrofy dopełnił przemarsz wojsk napoleońskich, podczas którego rozgrabiono dwory królów polskich.
Podczas powstania listopadowego do walki włączyła się niemal cała służba leśna. Oddziały puszczańskie liczyły ponad 500 ludzi i przeprowadziły kilka udanych akcji. Podczas powstania styczniowego w puszczy działały oddziały Wróblewskiego.
Mniej więcej od połowy XIX wieku w puszczy rozpoczyna się okres nowoczesnej gospodarki leśnej. Wznowiono wyręby. W latach 1843-1846 cały las podzielono na regularne kwadratowe oddziały leśne o długości 1 wiorsty (1066,8 m) rozdzielone później przecinkami (pododdziałami). Wtedy też puszczą ponownie zainteresowali się carowie. W 1860 zorganizowano pierwsze wielkie polowanie carskie. W 1888 puszcza przeszła z zarządu państwowego do zarządu dóbr carskich. W 1894, dla wygody carów wybudowano linię kolejową z Hajnówki do Białowieży. Pod koniec XIX wieku sprowadzono z Syberii i Kaukazu oraz Europy ogromne ilości zwierzyny: łosi, danieli i jeleni, zamieniając puszczę w olbrzymi zwierzyniec. Odbiło się to niekorzystnie na stanie lasu i przyniosło zmiany zauważalne przez leśników do dziś. Ostatnie carskie łowy odbyły się w 1912.
XX wiek
I wojna światowa przyniosła największe chyba w historii straty dla puszczy. Trzy i pół roku znajdowała się ona pod okupacją niemiecką i przeszła okres rabunkowej gospodarki na wielką skalę (z szacowanej zasobności Puszczy – 32 mln m³ drewna wycięto 5 mln m³). Niemcy wybudowali ponad 300 km torów kolejki leśnej. Wzniesiono wielkie tartaki w Hajnówce, Białowieży i Gródku. Wojsko niemieckie przetrzebiło też zwierzynę.
Po wycofaniu się z puszczy niemieckich władz wojskowych w grudniu 1918 w lasach pozostało wielu żołnierzy-maruderów, natchnionych rewolucją w Rosji i nie podlegających żadnej władzy. Polowali oni bez umiaru. Grabili też fabryki i tartaki, których wyposażenie zazwyczaj wykupywali żydowscy kupcy z Białegostoku. Okres anarchii wykorzystywali też miejscowi. Na przełomie 1918 i 1919 strzały w puszczy było słychać dniem i nocą. W kilka miesięcy żubry (ostatni padł w kwietniu 1919) i łosie zostały całkowicie wytępione (przed wojną było ponad 700 żubrów). Przeżyły nieliczne jelenie. W lutym 1919 Puszczę Białowieską zajęły wojska polskie. Na dobre polska administracja objęła puszczę we wrześniu 1920, po wojnie bolszewickiej.
Uporządkowywanie lasu trwało 3 lata. W 1924 administracja puszczy zawarła dziesięcioletni kontrakt z angielską firmą „ Century" na eksploatację drewna. Jednak Anglicy bezlitośnie wycinali lasy, co spowodowało zerwanie z nimi umowy w 1929. W tymże roku rozpoczęto proces restytucji żubra (okazy zakupiono w ogrodach zoologicznych w Niemczech, w Szwecji a także przywieziono z Pszczyny). W 1939 w puszczy było 16 żubrów, które przetrwały szczęśliwie II wojnę światową.
Podczas wojny obronnej Polski w 1939 roku, po walkach w rejonie Domanowa w rejon Puszczy weszły oddziały Podlaskiej Brygady Kawalerii i Suwalskiej Brygady Kawalerii, które 18 września dotarły do Białowieży. Następnie jej oddziały zbierały się w rejonie wsi Eliaszuki i Doktorce. 20 września[3] w okolicach Białowieży gen. Zygmunt Podhorski ps. “Zaza” powołał ze zgromadzonych oddziałów Suw.BK i Podl.BK improwizowaną jednostkę kawalerii Dywizję Kawalerii "Zaza" złożoną z Brygady Kawalerii "Plis" pod dowództwem płk. Kazimierza Plisowskiego i Brygady Kawalerii "Edward" pod dowództwem płk. Edwarda Milewskiego. Część oddziałów przeszła później na południe tworząc SGO "Polesie" walcząc później pod Kockiem, a część w kierunku Wołkowyska walcząc później w obronie Grodna.
Kolejna wojna przyniosła podobne straty dla puszczy jak wcześniejsza. Władza radziecka wywiozła na wschód całą polską ludność, zastępując ją lojalnymi, ale niedoświadczonymi pracownikami leśnymi. Z kolei po 1941 roku władze niemieckie chciały wysiedlić całą ludność puszczy (z obawy o partyzantkę). Z inicjatywy Goeringa powstał projekt utworzenia wielkiego rezerwatu – państwowego obszaru łowieckiego. Dokonywano także pacyfikacji wsi puszczańskich. W lipcu-sierpniu 1941 roku niemiecki 322 batalion policji wysiedlił mieszkańców około 40 wsi, w większości paląc je całkowicie i rabując inwentarz, plony i cały dobytek. Wycinano sady i zasypywano studnie. Łącznie wysiedlono 7036 osób, a 601 zamordowano. Wysiedlono następujące wsie: Bernacki Most, Budy, Grodzisk, Gruszki, Guszczewina, Janowo, Leśna, Lewkowo Nowe, Masiewo, Masiewo Nowe, Minkówka, Mikłaszewo, Olechówka, Płatna, Pogorzelce, Skupowo, Stoczek, Teremiski, Zabłotoczyzna, Zabrody.
Od lipca 1941 w lesie działały grupy partyzanckie, przeważnie radzieckie. Jednak stała penetracja puszczy przez Niemców nie pozwalała im działać dłużej. W Białowieży umieszczono specjalny sztab do zwalczania partyzantki. W licznych egzekucjach mordowano mieszkańców podejrzanych o pomoc „leśnym żołnierzom".
W lipcu 1944 puszczę zajęły oddziały Armii Czerwonej. Wycofujący się hitlerowcy zdążyli jeszcze wysadzić w powietrze pałac w Białowieży. Decyzję o przyłączeniu części Puszczy Białowieskiej do ZSRR podjął osobiście Stalin po dyskusji z delegacją PKWN. Wedle anegdoty początkowo chciał zagarnąć całą puszczę, ale polscy komuniści przekonali go argumentem „Ale gdzie my będziemy teraz polować?!". Od wiosny 1945 roku w Puszczy Białowieskiej operowała 5 Wileńska Brygada AK prowadząc działania przeciwko Armii Czerwonej, NKWD i MO.
Puszcza Białowieska: stan strony na listopad 2010 r.
Znane osoby związane z Puszczą
- Janusz Korbel – działacz ekologiczny, dziennikarz, fotograf, architekt
- Simona Kossak – przyrodnik, popularyzator nauki, mieszkała w leśniczówce Dziedzinka koło Białowieży
- Igor Newerly – pisarz, urodzony na terenie Puszczy Białowieskiej, motyw puszczy przewija się w jego twórczość
- Czesław Okołów – naukowiec i autor publikacji na temat Puszczy
- Adam Wajrak – dziennikarz i pisarz mieszkający w Puszczy, populatyzator przyrody
- Jacek Wysmułek – twórca szlaków "Żebra Żubra" i "Szlaku Królewskich Dębów"
