Dorsz atlantycki (Gadus morhua), nazwa zwyczajowa dorsz, wątłusz – drapieżna ryba morska, największy z przedstawicieli rodziny dorszowatych; gatunek wędrowny występujący w północnej części Oceanu Atlantyckiego i w morzach północnej Europy.

W Polsce mianem dorsza określa się zwykle trzy podgatunki dorsza atlantyckiego, z których najbardziej znanym jest dorsz bałtycki (G. morhua callarias) nazywany także pomuchlą. Spokrewnione z dorszem atlantyckim są gatunki: dorsz pacyficzny (G. macrocephalus), ogak (G. ogac) jak i dorsze arktyczne z rodzaju Arctogadus.

Jako łatwo dostępna i pożywna ryba łowna dorsz miał duże znaczenie w rozwoju cywilizacji wybrzeży północnego Atlantyku, będąc "chlebem powszednim" wielu społeczeństw. Dla przemysłu rybnego wielu krajów ciągle jest jedną z najważniejszych poławianych ryb. W konkurencji o jego malejące zasoby dochodziło do międzynarodowych konfliktów. Dziś dorsz stał się symbolem niezrównoważonego rybołówstwa – ze względu na przełowienie, szczególnie populacji w zachodnim Atlantyku oraz w Morzu Północnym i Bałtyku, ten jeszcze niedawno powszechny gatunek jest narażony na wyginięcie. W Polsce jego połowy i zarządzanie są głównym problemem rybołówstwa i ważnym tematem politycznym.

Ciało dorsza jest wydłużone, w przekroju poprzecznym owalne. Głowa duża, szeroka, z wydłużonym pyskiem, na podbródku znajduje się pojedynczy, dobrze rozwinięty wąs. Oparta na symetrycznym szkielecie płetwa ogonowa jest pionowo ścięta lub lekko wklęsła. Występują trzy wyraźnie oddzielone płetwy grzbietowe i dwie – również wyraźnie oddzielone – płetwy odbytowe. Odcinek od krawędzi pyska do pierwszej płetwy grzbietowej jest mniejszy niż 1/3 długości całkowitej (TL). Pierwsza płetwa odbytowa zaczyna się dokładnie pod początkiem drugiej płetwy grzbietowej. Płetwy brzuszne położone przed płetwami piersiowymi. W płetwach nie występują promienie twarde. Wyraźnie uwidoczniona, jasna linia boczna jest łukowato wygięta ponad płetwami piersiowymi i zachodzi na głowę. Całe ciało pokrywają drobne, głęboko wrośnięte łuski cykloidalne.

Stosunkowo duży otwór gębowy znajduje się w położeniu końcowym, z dolną szczęką nieco krótszą od górnej. Oczy średniej wielkości, około 1/2 długości pyska. Pęcherz pławny duży i dobrze rozwinięty.

Ubarwienie
Ubarwienie dorszy jest uzależnione od podgatunku oraz od barw przeważających w ich miejscach występowania. Grzbiet ciemny, od brązowego do zielonkawego lub szarooliwkowego, boki nieco jaśniejsze, brzuch biały. Grzbiet, wierzch głowy i boki usiane są licznymi ciemnymi plamkami. Płetwy ciemne, szarooliwkowe, czasami na płetwach grzbietowych pojawiają się ciemniejsze, skośne pasma. Tęczówka srebrzysta lub złotawa.

Rozmiary i wiek
Maksymalna długość ciała dorsza atlantyckiego wg Cohena (1990) sięga 2 m[7], a dorsza bałtyckiego – 1,3 m. Eschmeyer i Herald (1983) oraz Robins i Ray (1986) powołują się na 183-centymetrowy rekord długości dorsza atlantyckiego, jednak przeciętna długość ciała jest znacznie mniejsza, u dorsza żyjącego w Morzu Północnym wynosi 30-80 cm, a w Bałtyku 30-70 cm. Przeciętny ciężar to 0,8-2 kg, maksymalny może wynosić 40 kg. Bigelow i Schroeder (1953) potwierdzają 96-kilogramowego (211 funtów) dorsza z populacji zachodnioatlantyckiej.

Dorsz w Atlantyku rośnie najszybciej w czerwcu, a najwolniej w październiku i listopadzie. Szybkość wzrostu zależy od temperatury wody, ale przede wszystkim od dostatku pożywienia, głównie gromadnika.

Rozmiary poszczególnych osobników zależą od ich wieku, gdyż ryby rosną przez całe swoje życie. Dorsz może przeżyć ponad 20 lat, czego mają dowodzić analizy warstw rocznych w otolicie.
Podgatunki i ich występowanie
Wśród populacji dorsza atlantyckiego wyróżnia się podgatunki i rasy różniące się od siebie rozmieszczeniem geograficznym, trasami i odległościami wędrówek, rozmiarami, ubarwieniem, morfologią pęcherza pławnego, a także preferencjami środowiskowymi:
   * Gadus morhua morhua (Linnaeus, 1758) – podgatunek nominatywny, zamieszkuje północną część Oceanu Atlantyckiego oraz zachodnią część Oceanu Lodowatego. Występuje w Morzu Północnym, w okolicach Islandii, Grenlandii i Nowej Fundlandii i w zachodniej części Morza Bałtyckiego.

    * Gadus morhua callarias (Linnaeus, 1758) – dorsze w Bałtyku wyróżnia się jako podgatunek Gadus morhua callarias – dorsz bałtycki, z kaszubskiego nazywany pomuchlą. Spotykany jest od Cieśnin Duńskich do Zatoki Botnickiej. Dorsze bałtyckie odznaczają się mniejszymi rozmiarami ciała i przystosowaniem do wód o mniejszym zasoleniu. Opisane były po raz pierwszy przez Linneusza pod nazwą Gadus callarias. Są podgatunkiem niemigrującym.

    * Gadus morhua kildinensis (Derjugin, 1920) – trzeci z wyróżnionych taksonomicznie podgatunków opisany został oryginalnie jako G. callarias kildinensis przez Konstantina Michaiłowicza Derjugina w 1920. Występuje skrajnie nielicznie jedynie w małym jeziorze Mogilnoje na wyspie Kildin w pobliżu Półwyspu Kolskiego w Morzu Barentsa. Jest podgatunkiem reliktowym, przystosowanym do egzystencji w tych warstwach wody jeziora, które odznaczają się niskim stopniem zasolenia, a które leżą między górną warstwą zawierającą wodę słodką i warstwą przydenną bogatą w siarkowodór. Warstwy wody słonej pochodzą z czasów, kiedy jezioro było częścią Morza Barentsa. Około X. wieku straciło ono kontakt z wodami morza przez powstanie naturalnej tamy, która zablokowała tym samym populację dorsza w jeziorze. Pomimo tego, że ryba była już znana na początku XIX w. Derjugin był pierwszym, który opisał podgatunek systematycznie. Porównując G. m. kildinensis z G. m. morhua rosyjski hydrobiolog zauważył różnice zabarwienia ciała, jak i ogólnie mniejsze rozmiary dorsza kildinensis, który dopasował się do warunków panujących w małym i dość płytkim jeziorze Mogilnoje.
      Ze względu na reliktowy charakter podgatunku, w 1997 G. m. kildinensis został wpisany do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych Rosyjskiej Federacji i oznaczony najwyższą kategorią rzadkości. Od 1998 znajduje się także w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych organizacji IUCN.

W wypadku podgatunku nominatywnego G. m. morhua badania wykazują daleko idące zróżnicowanie genetyczne stad zarówno u wybrzeży Ameryki Północnej, jak i we wschodnim Atlyntyku. W Bałtyku dochodzi do mieszania się podgatunków G. m. morhua i G. m. callarias w Basenie Arkony, w którym odbywa się ich wiosenne i letnie tarło.

Środowisko występowania

W odróżnieniu od skrajnie nielicznego podgatunku G. m. kildinensis, który żyje w zupełnie innych warunkach środowiskowych, związanych z wodami jeziora Mogilnoje, habitat pozostałych podgatunków dorsza to morza i oceany. Dorsz jest gatunkiem euryhalicznym, to znaczy, znoszącym różny stopień zasolenia wody. Istnieją jednak obszary w Bałtyku, np. Zatoka Botnicka, w których ze względu na zbyt niskie zasolenie dorsz nie występuje[21]. Temperatury optymalne dla życia i rozrodu to 2-7 °C. Młode dorsze przebywają w płytkich, przybrzeżnych wodach, osobniki dorosłe przebywają na otwartym morzu. Zazwyczaj dorsz przebywa na głębokości do 220 m, ale czasami schodzi nawet na 600 m. Zazwyczaj żeruje przy dnie, czasami również w toni. Wiosną dorsz żeruje na głębinach, przez resztę roku spotkać go można na otwartych wodach. Zazwyczaj trzyma się w mniejszych lub większych ławicach.

Biologia
Dorsz jest drapieżnikiem. Żywi się głównie rybami z rodziny śledziowatych, babkowatych, makrelami, narybkiem ryb dorszowatych, skorupiakami (np. krylem północnym), w morzach subarktycznych gromadnikami, a nawet głowonogami. Powszechny jest kanibalizm – im większy okaz, tym częściej odżywia się młodymi swojego gatunku, mającymi do 3 lat i mierzącymi do 40 cm. Pogoń za rybami ułatwia mu wrzecionowaty kształt ciała znamionujący dobrych pływaków. Silnie zbudowany i uzębiony pysk jest przystosowany do chwytania zdobyczy, a dobrze rozwinięty wąsik na podbródku pomaga przy penetracji dna.

W Bałtyku dojrzałość płciową samce osiągają po 2-3. roku życia, a samice po 3-4. roku życia. W Morzu Północnym dorsz dojrzewa płciowo w 5-6. roku, a w Morzu Barentsa w 8-12. roku życia. Tarło w Bałtyku odbywa się w głębokich wodach (Głębia Bornholmska) – gdzie zasolenie jest większe, co zapewnia ikrze pływalność – od marca do sierpnia z nasileniem w kwietniu-czerwcu. Koło Nowej Fundlandii nasilenie tarła trwa od grudnia do marca, koło Islandii od marca do czerwca. Pojedyncza, dorosła, duża samica dorsza może złożyć od 0,5 mln do nawet 9 mln jaj, które unoszą się następnie swobodnie w wodzie. Po 15-20 dniach wylęgają się z nich larwy długości ok. 4 mm i rozpoczynają żerowanie w wodach pelagialnych nadal unoszone prądem wody. Po 3 miesiącach młode dorsze osiągają długość 3-6 cm i przechodzą na przydenny tryb życia. W tym okresie u młodych, migrujących dorszy atlantyckich rozpoczyna się wędrówka pokarmowa na płytkie wody, gdzie żywią się bezkręgowcami. Osobniki dorosłe wykonują długie wędrówki na tarliska, a po okresie godowym z tarlisk na żerowiska.

Znaczenie dorsza w ekosystemach morskich
W ekosystemach dorsz odgrywa znaczącą rolę jako drapieżnik dominujący niższe piętra piramidy troficznej. Jego zniknięcie ze szczytu łańcucha pokarmowego wskutek przełowienia doprowadza do zmian w strukturze piramidy (kaskada troficzna): podczas gdy populacje fok, mniejszych gatunków ryb, kraba śnieżnego i krewetki północnej powiększyły się, zmniejszyły się ilości drobnego zooplanktonu, a co za tym idzie zwiększyły ilości fitoplanktonu. Dorsz jest zatem naturalnym hamulcem zakwitów alg także w Bałtyku. W związku z tym upadek populacji dorsza jest obok zmian klimatycznych główną przyczyną głębokich przemian w ekosystemach morskich północnego Atlantyku.

Znaczenie dorsza w historii cywilizacji zachodniej
W swojej książce poświęconej dorszowi Mark Kurlansky twierdzi, że to właśnie dzięki tej rybie została odkryta Ameryka Północna. Z jednej strony suszony na mrozie dorsz miał już w X i XI wieku ogromne znaczenie jako prowiant Wikingów podczas ich długodystansowych wypraw łodziami po północnym Atlantyku, do Islandii[28], Grenlandii i w końcu Nowej Fundlandii. Z drugiej strony popyt na dorsza w średniowiecznej Europie miał się przyczynić do dalekich wypraw rybackich Basków i Anglików w obfitujące dorszem akweny u wschodnich wybrzeży Nowej Fundlandii, wypraw mających miejsce jeszcze przed (ponownym) odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

Fakt, że Europa dowiedziała się o istnieniu Ameryki dopiero od Kolumba, Kurlansky tłumaczy profesjonalizmem: podczas gdy odkrywcy ogłaszali swoje odkrycia, rybacy nie zdradzali "swoich miejsc".

Zachowały się dokumenty, które wskazują na to, że rybacy dorsza z angielskiego Bristolu mogli odkryć Nowa Fundlandię w latach 80. XV wieku. Na pewno przyczynili się do poznania północnego Atlantyku, szukając w tym czasie jak najlepszych zakątków na połów dorsza. Jako łatwo dostępne i bogate w białko źródło pożywienia ryba odegrała znaczącą rolę w pierwszej fali kolonizacji nowo odkrytych terenów północnej Ameryki. W późniejszym czasie dorsz był regularnym pożywieniem niewolników pracujących na plantacjach obu Ameryk, a popyt na niego i handel przyczyniły się do dobrobytu w takich regionach jak Nowa Fundlandia.

O powszechności dorsza na stołach społeczeństw północnoatlantyckich świadczy wydana w USA w 1858 roku encyklopedia Cyclopedia of Commerce and Commercial Navigation (en. Encyklopedia Handlu i Nawigacji Handlowej), zawierająca lakoniczny opis dorsza: dorsz – gatunek ryby, znany tak powszechnie, że nie potrzeba go opisywać. Jest niewyobrażalnie płodna. Leewenhoek doliczył się w jednym dorszu 9.384.000 jaj – liczba, która skazuje na niepowodzenie wszystkie starania człowieka, zupełnego wyłowienia tej ryby.