Dzięcioł trójpalczasty (Picoides tridactylus) – gatunek średniego ptaka z rodziny dzięciołowatych.

Występowanie 

Zamieszkuje szeroki pas lasów borealnych Eurazji aż po Kamczatkę, Pacyfik i Ameryki Północnej. W Europie nie zajmuje tylko północnych jej części. Znaleźć go też można w Alpach, Bałkanach i Karpatach (podgatunek alpejski - P. t. alpinus występujący również w Japonii i północno-wschodniej Korei). Te lokalne tereny lęgowe mogą pochodzić z ostatniej epoki lodowcowej, kiedy to gatunki typowo północne podążały na południe wraz z wycofywaniem się tam lasów borealnych. Gdy lodowiec ustąpił w wyniku ocieplenia klimatu pozostały te populacje, które zajęły wysokie góry, gdzie klimat był podobny do terenów północnych. Dzięcioł trójpalczasty może zalatywać znad swych terenów lęgowych do najbliższych państw np. do Niemiec, Francji i północnych Włoch. Znalezienie jednak tego ptaka w południowej części Europy jest trudne, gdyż nawet w złych warunkach pogodowych nie opuszcza on swoich rodzinnych terenów. Zasięg podgatunku tajgowego od Norwegii i Uralu ciągnie się po góry Ałtaj, północną Mongolię, Sachalin i Mandżurię. Wyróżnia 5 podgatunków.

W Polsce bardzo nieliczny, lokalnie nieliczny. Jako borealny ptak lęgnie się w górach (Karpaty od Babiej Góry po Bieszczady, choć najliczniej w Tatrach i Beskidzie Niskim - podgatunek górski) i na północnym wschodzie, zgodnie z zasięgiem świerka (m.in. Puszcza Białowieska, gdzie znajduje się 10% polskiej populacji podgatunku tajgowego)^[3]. Oprócz tego dziecioły te spotyka się w Puszczy Knyszyńskiej, Boreckiej i Augustowskiej, choć nielicznie. W Polsce występują dwa podgatunki, przy czym górski jest ciemniejszy i ma czarne plamy na białym grzbiecie, a spód ciała gęściej prążkowany.

Europejską populację szacuje się na 48 000 - 160 000 par lęgowych, a najliczniej występuje w Rosji (10 000-7500 par), Finlandii (15 000 - 20 000 par), Szwecji i Norwegii (5 000 - 10 000 par). Wyręby starodrzewi świerkowych i usuwanie martwych świerków z lasów w minionych wiekach w Europie, w tym w Polsce, spowodowało stopniowe wycofywanie się dzięcioła trójpalczastego wraz ze spadkiem jego liczebności. Na początku XX wieku gniazdował pojedynczo w Sudetach. W ostatnich dekadach nie udało się zaobserwować gniazdującej pary, choć pojedyncze osobniki się zdarzały. Obecnie w Polsce liczebność populacji jest stabilna i zmienia się w zależności od gospodarki leśnej. W Karpatach jego liczbę można określić na poziomie 70 - 100 par, a w całej Polsce na 200 par lęgowych.

Charakterystyka

Cechy gatunku

Mają tylko trzy palce, z czego dwa zwrócone naprzód, a tylko jeden w tył (inne dzięcioły mają cztery palce – dwa zwrócone do przodu i dwa do tyłu). Stąd też wzięła się jego nazwa. Trójpalczasta noga występuje zwykle u gatunków dobrze biegających po ziemi, ale mają one wszystkie palce skierowane do przodu. Na odległość przypomina sylwetką dzięcioła dużego lub też dzięcioła średniego. W upierzeniu brak w ogóle koloru czerwonego, natomiast na głowie samiec ma plamę żółtą, a samica – siwosrebrną (z kreskowaniem) i białe czoło (tym różni się od samicy dziecioła białobrzegiego). Grzbiet od karku do ogona biały; potylica, skrzydła i ogon czarne. Boki ciała są pręgowane, a skrzydła czarne. Zewnętrzne lotki i sterówki z białymi plamami. Na policzkach i boku szyi dwie czarne pręgi. Spód biały z poprzecznymi czarnymi prążkami, najgęstszymi na brzuchu. Młode ptaki ubarwione tak jak dorosły samiec, choć mają mniej kontrastowe barwy i mniejszą czapeczkę.

Rozmiarami porównywalny jest do dzięcioła dużego i białobrzegiego. Lecący wśród świerków dzięcioł trójpalczasty wydaje się być ciemniejszy niż jest w rzeczywistości. Brak czerwieni ułatwia rozpoznanie tych ptaków, z wyjątkiem samicy dzięciołka (te są jednak o połowę mniejsze i mają wyraźne pręgi na skrzydłach). To gatunek osiadły i terytorialny. Wyjątkowo pojedyncze dzięcioły można spotkać poza miejscem stałego areału. Żyje pojedynczo lub w parach przez cały rok na tym samym obszarze.

Wymiary średnie

• Długość ciała ok. 23 cm
• Rozpiętość skrzydeł 12,5 cm
• Masa ok. 65 g

Głos

Dzięcioły trójpalczaste odzywają się bardzo rzadko, w porównaniu z innymi gatunkami tej rodziny. Gdy są zaniepokojone wydają miękkie "kjok". Bębnienie wykonują w postaci długiej serii (trwającej 1,5 s) równomiernie oddzielonych od siebie uderzeń, które przypominają wystzrały z karabinu maszynowego. Przypomina trochę bębnienie dzięcioła dużego, ale jest cichsze i słabsze.

Biotop

Lasy iglaste z przewagą starych, obumierających świerków i jodeł, głównie bory naturalne i pierwotne. W lasach gospodarczych usuwa się starsze drzewa zamieszkiwane przez korniki przez co dzięcioł takich kompleksów unika. Przez to jego zasięg coraz częściej ogranicza się do ścisłych rezerwatów. Czasem można go spotkać w lasach liściastych, ale z odpowiednią domieszką drzew iglastych. W Polsce spotkać go może też w łęgach, olsach i grądach jeśli rosną tam świerki. Górski podgatunek zasiedla lasy świerkowo-jodłowa (czasem też modrzewiowe) na wysokości od 650 do 1900 m. Tajga ze świerkami, sosną i olchą w wilgotnych miejscach (torfowiska i brzegi rzek oraz jezior) jest siedliskiem podgatunku borealnego. Zagęszczenie tych ptaków jest bardzo niskie - 1 para na 1 km². Wynika to z zagęszczenia odpowiednio spróchniałych świerków. Para potrzebuje do życia aż 100 - 400 ha starodrzewi, gdzie dominuje świerk zainfekowany kornikami. Widywany też na pogorzeliskach i obszarach podmokłych.

I Dyrektywa Siedliskowa uznaje za istotne dla tego gatunki:

• Kwaśne buczyny Luzulo-Fagenion
• Żyzne buczyny Dentario glandulose-Fagenion, Galio odorati-Fagenion
• Górskie bory świerkowe Piceion abietis
• Górski bór limbowo-świerkowy Pino cembrae-Piceetum
• Bory i lasy bagienne
• Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe
• Jodłowy bór świętokrzyski Abietetum polonicum

Okres lęgowy

Gniazdo

W samodzielnie wykutej dziupli, na wysokości 1–6 metrów nad ziemią (choć w Białowieskim Parku Narodowym na 10 m) w spróchniałym, martwym drewnie świerku (80%) o pierśnicy ponad 30 cm, osiki i olchy. Średnica otworu dziupli ok. 4–5 cm.

Jaja

Jeden lęg w roku, 3–5 jaj składanych w pierwszej połowie maja w odstępach jednodniowych. Skorupa biała, gładka z połyskiem, lekko przezroczysta, o średnich wymiarach 24,5 x 18,5 mm. Ten gatunek dzięcioła, spośród wszystkich, najpóźniej wyprowadza lęgi.

Wysiadywanie

Jaja wysiadują obydwoje rodzice przez okres 15 dni i wspólnie opiekują się potomstwem. Pisklęta opuszczają dziuplę po ok. 21-25 dniach (w drugiej połowie czerwca), ale gdy wylecą z niej jeszcze przez ponad miesiąc są dokarmiane przez rodziców.

Pożywienie

Latem owady (przeważnie gąsienice i poczwarki motyli oraz chrząszczy żyjących w lasach) wydobywane spod kory, zimą głównie nasiona roślin. Zdecydowanie preferują jednak pokarm zwierzęcy, a u niektórych populacji stwierdzono brak pożywienia pochodzenia roślinnego nawet w przypadku niekorzystnych warunków środowiskowych np. zimą. W najchłodniejszej porze roku mogą żywić się bowiem żerującymi w drewnie chrząszczami, a dokładniej ich larwami i poczwarkami ukrytymi w głębszych warstwach drewna poza sezonem wegetatywnym.

Dziecioły trójpalczaste żerują zwykle w dolnej połowie pnia odłupując płatki kory bez wykuwania w niej głębokich otworów (jak w przypadku dziecioła dużego i białobrzegiego. W przypadku masowych pojawów szkodników leśnych w konkretnych latach, te zwykle prowadzące samotny tryb życia dzięcioły, gromadzą się licznie w miejscach koncentrowania się łatwo dostępnego pokarm. Oszacowano, że może zjeść 670 000 korników rocznie (2600 larw dziennie). Błędnie rozumiany podział zwierząt na pożyteczne i szkodliwe jest w przypadku tego gatunku zatem dobrze widoczny, bo korniki w świerkach nie są szkodnikami, ale stanowią ważny element ekosystemów leśnych, do których należy też dzięcioł trójpalczasty. Korniki są głównym pokarmem w sezonie pozalęgowym. Oprócz tego wyjada kózkowate, ryjkowcowate, błonkówki i pająki. Wypija też soki roślinne - okorowuje drzewo, robi parę rzędów dziurek w korze.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Wymaga ochrony czynnej.
Zagrożony jest niewłaściwą gospodarką leśną. Wskazana jest ochrona starych, dziuplastych drzew. Ocenia się, że w warunkach alpejskich i Puszczy Białowieskiej na danym terenie powinno rosnąć ponad 20 drzew o pierśnicy 21 cm/ha. Jedna para potrzebuje 200 ha areału co przekłada się na 4 000 martwych świerków.

Przy takim zagęszczeniu martwych i zamierających świerków jedna para ptaków potrzebuje obszaru ok. 200 ha (ok. 4000 martwych świerków).