Dzięcioł zielonosiwy (Picus canus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzięciołowatych.

Występowanie

Zamieszkuje Eurazję w pasie lasów liściastych od Renu i atlantyckich wybrzeży Francji i Norwegii po Pacyfik. Uważa się, że do Europy przybył ze Wschodu dopiero w okresie polodowcowym. Zasiedlił środkową Europę, północną Francję i Półwysep Skandynawski, choć nie ma go na Półwyspie Pirenejskim i na północnym zachodzie kontynentu. Uważa się, że będzie następował stały wzrost jego areału. Europejska południowa granica występowania przechodzi przez Masyw Centralny w południowej Francji, Bałkany, wybrzeża Adriatyku i Grecję, a dalej wybrzeże Morza Czarnego, dolinę Donu, przedgórze południowego Uralu. Spotkać go też można na terenach strefy umiarkowanej Azji, gdzie ma swe żerowiska w starszych lasach liściastych i mieszanych - w południowej Syberii, na wyspie Hokkaido w Japonii, Półwyspie Koreańskim, południowo-wschodnich Chinach, południowym podnóżu Himalajów, Birmie i Indochinach, a izolowane stanowiska zlokalizowano w Turcji, Malezji i Indonezji. Wyróżnia się 11 podgatunków, z których w Europie występuje P.c. canus, a pozostałe w Azji.

W Polsce nieliczny ptak lęgowy na południu i północnym wschodzie. Widuje się go na Śląsku i w Małopolsce (50 - 60 par), a w górach po piętro regla dolnego. Nielicznie występuje w południowej części Mazowsza, na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie, a na północy spotkać go można w Podlasiu, Suwalszczyźnie i północnej części Mazur aż po Pojezierze Iławskie i Wysoczyznę Elbląską (25 - 35 par). Ostatnie lata przyniosły nowe stanowiska w Wielkopolsce i pojedyncze pary lęgowe na Pomorzu Zachodnim i Gdańskim.

W Europie Środkowej jego zagęszczenie szacuje się na 10-25 par lęgowych na 100 km², w Puszczy Białowieskiej ok. 5 par, a na Wysoczyźnie Elbląskiej ponad 6 par lęgowych.

W Europie populację dzięcioła zielonosiwego ocenia się na 72 000 - 240 000 par lęgowych, a najliczniejsze znajdują się w Rumunii (20 000 - 60 000 par), Niemczech (12 000 - 23 000 par), Rosji (10 000 - 100 000 par) i na Białorusi (ok 10 000 par). W latach 70. i 80. populacje nieznacznie się zmniejszyły, ale ostatnie kilkanaście lat przekonuje o rozszerzaniu areału we Francji i Włoszech. Ich wielkość często zależy od mroźnych i śnieżnych zim. Populację krajową ocenia się na 2000 - 3000 par lęgowych.W Polsce rozmieszczenia dzięcioła jest podobne do tego z XIX wieku. Czasowo populacje mogły maleć na skutek wyrębu drzewostanów liściastych, osuszania terenów zabagnionych i niszczenia naturalnych dolin rzecznych. Możliwe też było zaniżanie ilości tych ptaków w trakcie monitoringu, przez skryty tryb życia. W latach 80. nastąpiła ekspansja tych dzięciołów na Śląsku (400 - 500 par), a w latach 90. w Wielkopolsce. Obecnie odnotowuje się wzrost liczebności w różnych stanowiskach.

Charakterystyka

Samiec dziecioła zielonosiwego na pniu

Samica dzięcioła zielonosiwego

Cechy gatunku

Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy. W upierzeniu dominuje szara i zielona barwa, co rzadkie u dzięciołów (od tego wzięła się nazwa gatunkowa ptaka). U samca szara głowa, kark i szyja oraz spód ciała szare z niebieskawym odcieniem. Na czole mała czerwona czapeczka, której brak u samicy (w tym miejscu ma szare pióra). Za czapeczką biegną słabo zaznaczone brunatne pręgi (u samicy również na czole), czarny wąs. Na grzbiecie widać czarne paski - krótki między nasadą dzioba a okiem, długi cienki pasek od nasady dzioba po boki podbródka. Grzbiet szarozielony, a kuper żółtozielony. Skrzydła oliwkowe, sterówki szarobrunatne. Pierś i brzuch są szarozielone, a podogonie szarobiałe. W locie szyja wydaje się być krótka. Młode nie różnią się znacznie od ptaków dorosłych, choć ich upierzenie jest mniej kontrastowe o brązowym odcieniu.

To ptak średniej wielkości, trochę większy od kosa. Odróżnia się go od dzięcioła zielonego po zielonożółtej szyi i czerwonej czapeczce tego drugiego (sięga aż ku tyłowi głowy, co widać w locie). Dzięcioł zielonosiwy jest poza tym mniejszy i ma stosunkowo krótszy, delikatniejszy dziób i bardziej zwartą sylwetkę w locie. Jego głos jest też mniej donośny i opada w końcowej części frazy.

Zachowanie

Dzięcioł zielonosiwy prowadzi skryty tryb życia. Aktywny jest w dzień. Zwykle jest ptakiem samotnie żyjącym, tylko w okresie lęgowym łączy się w pary. Łatwiej jest go zidentyfikować wiosną, zwłaszcza rano i wieczorem w okolicach dziupli, gdyż wydaje wtedy powtarzany 6 - 9 razy, melancholijny gwizd opadający w końcowej fazie śpiewu, choć brakuje odgłosów przypominających śmiech, jak u dzięcioła zielonego. Nie odzywa się prawie ani jesienią, ani zimą. Dziuple służą również jako noclegowiska. Wydawane bębnienie to seria trwających 1-2 sekund werbli, które wykonuje najczęściej samiec. Samica robi to rzadziej i jej działania są cichsze. Młode, które nie opuściły jeszcze gniazda da się poznać po specyficznym żebrzącym glosie, który porównać można do bzyczenia szerszeni.
Jest to gatunek osiadły. W górach przemieszcza się jedynie pionowo z regla górnego do piętra pogórza, a na niżu z lasów do parkowych zadrzewień i sadów niedaleko ludzkich zabudowań. Te niewielkie wędrówki (do 150 km od lęgowisk) mają miejsce zimą, kiedy dzięcioły szukają pożywienia. Wtedy też nie przeszkadza im obecność człowieka. W takich warunkach jeden ptak może żerować nawet na 50 km² powierzchni.

Wymiary średnie

• Długość ciała ok. 28–29 cm
• Rozpiętość skrzydeł ok. 45–46 cm
• Waga ok. 100–145 g.

Biotop

Stare, luźne, dojrzałe mieszane lub liściaste drzewostany o niewielkiej zwartości i z martwymi drzewami. Preferuje obszary pagórkowate, zadrzewienia śródpolne, park na peryferiach miast, szpalery drzew wokół stawów, skraje kompleksów leśnych graniczące z otwartymi terenami łąk, nieużytków, wiatrołomów i zrębów. Najczęściej spotkać go można w buczynach, łęgach i grądach, a tylko wyjątkowo w borach. Rzadziej zasiedla tereny górskie niż dzięcioł zielony, a jeśli to przebywa na skrajach lasów iglastych.

Według I Dyrektywy Siedliskowej najistotniejszymi dla niego siedliskami są:

• Kwaśne buczyny Luzulo-Fagenion
• Żyzne buczyny Dentario glandulose-Fagenion, Galio odorati-Fagenion
• Ciepłolubne buczyny storczykowe Cephalanthero-Fagenion
• Grąd subatlantycki Stellario-Carpinetum
• Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum
• Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe
• Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe Ficario-Ulmetum

Okres lęgowy

Młody samiec

Młody pisklę dzięcioła zielonosiwego nawołujące resztę rodziny, Bawaria

Toki 

Dzięcioły zielonosiwe łączą się w pary wczesną wiosną (początek marca) i wtedy zwracają uwagę obserwatorów osobliwym zachowaniem. Toki zaczynają się w ciepłe i bezwietrzne dni. Od marca do końca maja słychać ich głośne, ale przyjemne dla uszu człowieka, pokrzykiwanie. Poza tym biegają energicznie po pniach, przelatują pomiędzy drzewami i uderzają dziobem w gałęzie. Wydawane bębnienie jest najintensywniejsze w trakcie tworzenia się par i wybierania miejsc na gniazdo. To ptak terytorialny, więc gniazduje pojedynczo i z dala od innych par. Areał zajmowany przez daną parę lęgową obejmuje średnio ok. 1-2 km², choć zdarzają się mniejsze powierzchnie - 0,1 - 0,2 km². Samce zajętość danego obszaru manifestują długimi lotami. Pary są monogamiczne.

Gniazdo 

Okres lęgowy zaczyna się w kwietniu i trwa do przełomu czerwca i lipca. Lęgnie się w samodzielnie wykutej przez oboje rodziców dziupli, do 5 - 7 m nad ziemią (odnotowano jednak dziuple nawet na 0,2 m i na 24 m nad ziemią), w spróchniałym lub usychającym zwykle drzewie liściastym - buku, topoli, dębie, olszy lub lipie (czasem też w sośnie i wierzbie). Wykucie dziupli może potrwać 9 - 21 dni. Jej otwór wlotowy ma wymiary ok. 60x55 mm i jest owalny. Wyścielenie skąpe, mogą tam być jedynie próchno i cienkie wiórki. W przypadku gdy brakuje odpowiednich drzew na stworzenie komory gniazdowej wraca do dziupli z poprzednich lat.

Jaja

Jeden lęg w roku, w maju, 7 do 9 białych jaj w zniesieniu.

Wysiadywanie 

Jaja wysiadywane są przez okres 15 do 18 dni przez obydwoje rodziców. Wykluwają się ślepe i nagie. Na piętach widać u nich zrogowaciałe zgrubienie. Opierają się na nim, gdy siedzą na dnie twardej dziupli, gdyż ta nie jest niczym wysłana. Starsze młode wychylają głowy z otworu dziupli, gdzie na ich rodzice jedynie przysiadają aby je nakarmić pojedynczo - gdy jedno pisklę dostanie pokarm ustępuje następnemu z rodzeństwa. W gnieździe są ciche i odzywają się tylko w czasie karmienia. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 20 dniach. Dojrzałość płciową osiągają w 2. roku życia. Zimą dorosłe ptaki pozostają na terenach lęgowych, ale młode dzięcioły wyruszają w wędrówki za nowymi terytoriami dla stałego zasiedlenia się. Nie są one dalekie, bo zwykle ograniczają się do kilkudziesięciu kilometrów od miejsc ich urodzenia.

Pożywienie

Owady, głównie mrówki z rodzaju Lasius i Formica (zarówno postacie dorosłe, poczwarki i jaja). Zbiera je z powierzchni lub wydobywa z miękkiego drewna. Zimą może korzystać z żerowisk dzięciołów czarnych i dzięki temu docierać do mrowisk ukrytych pod pokrywą śnieżą (sam tego nie potrafi). Pożywia się też roślinami, a najchętniej owocami jarzebiny, orzechami laskowymi bzem czarnym, ziarnami i sokami sączącymi się z drzew.

Żeruje przeważnie na ziemi sondując dziobem podłoże i rozgrzebując miejsca, gdzie gromadzą się mrówki. Wyciąga je swym długim i lepkim językiem. Mrówki są również pokarmem dla jego piskląt. Rodzice karmią je poprzez zwrócenie treści pokarmowej żołądka (regurgitacja). Poza tym bezkręgowców szuka na martwych i zamierających drzewach w zagłębieniach kory. W okresie zimowym spotkać można go w ludzkich osiedlach, gdy penetruje ściany budynków i wyjada pożywienie z karmników.

Ochrona

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej.

Utrzymaniu liczebności dzięcioła zielonosiwego zagraża:

• niewłaściwa gospodarka leśna, a zwłaszcza usuwanie starych drzewostanów liściastych i mieszanych z martwymi i obumierającymi drzewami, gdzie ptak normalnie wykuwa dziuple,
• utrata siedlisk w wyniku nadmiernej intensyfikacji rolnictwa na obszarach otwartych graniczących z lasami,
• eliminowanie zadrzewień w dolinach rzecznych i przy zbiornikach wodnych, o tyle istotnych, że mają miękkie drewno.