Dzierzba czarnoczelna (Lanius minor) – gatunek niewielkiego ptaka z rodziny dzierzbowatych.

Występowanie

Zamieszkuje wschodnią i południową Europę (do południowej Francji, ale bez Półwyspu Iberyjskiego), Turcję i środkową Azję po Kaukaz oraz rzekę Jenisej i południową Syberię. Na północ od Alp po znacznym spadku liczebności dzierzba czarnoczelna widywana jest teraz tylko we wschodniej części Europy. Wędrowny na dalekie dystanse, przeloty w kwietniu-maju i sierpniu-wrześniu. Zimuje w Afryce, przeważnie na południe od równika.

W Polsce skrajnie nieliczny (około 10 par na kilku stanowiskach), ginący ptak lęgowy we wschodniej części kraju. Gniazduje regularnie jedynie na terenie gminy Michałowo w województwie podlaskim. W latach 90. XX wieku pojedyncze lęgi stwierdzano również pod Wizną, nad dolnym Bugiem poniżej Wyszkowa, w Kotlinie Sandomierskiej (szczególnie w dolinie Wisłoki), na zachodniej Lubelszczyźnie, pod Oświęcimiem i koło Piotrkowa Trybunalskiego. Dawniej był to ptak dość rozpowszechniony, choć przez ostatnie 20 lat populacja gwałtownie się zmniejszyła.

Charakterystyka 

Wygląd zewnętrzny 

Dzierzba czarnoczelna w ostatnich dekadach stała się w Polsce ptakiem ginącym

Ptak o wyprostowanej sylwetce i długim ogonie. Na głowie szeroka czarna maska, u samca większa niż u samicy i sięgająca na czoło (u podobnego srokosza jest tylko czarny pasek oczny, nie przechodzący na czoło, za to z białym obramowaniem od góry, nigdy niewystępującym u dzierzby czarnoczelnej). Wierzch ciała i głowy szaroniebieski, białe gardło, spód białawy z różowym nalotem na piersi i bokach. Na skrzydle pojedyncze białe lusterko (większe niż u srokosza). Koniec pierwszej lotki znajduje się na wysokości końca pokryw skrzydłowych. Lotki od drugiej do czwartej są najdłuższymi lotkami. Ogon czarny z białymi brzegami; u siedzącego ptaka ostre końce skrzydeł wystają poza nasadę ogona. Masywny, silny, gruby dziób - jego górna część na końcu jest zakrzywiona i zaopatrzony w ostry "ząb", który ułatwia dzierzbie miażdżenie chitynowych pancerzyków owadów. Służy też do przytrzymywania ciężkiej i śliskiej zdobyczy. Ta cecha budowy jest wspólna dla wszystkich dzierzb. Samice mają mniej różowy spód, szare czoło i wierzch szary bez niebieskiego odcienia, poza tym przypominają samca. Ptaki młode są z szarobrązowego wierzchu prążkowane, podobnie jak samica mają szare czoło i czarną maskę przez oko, a spód ciała kremowy (ogólnie są mniej barwne). Ogólnie z ptakami dorosłymi czarna barwa zastąpiona jest brązowoczarną.
Dzierzba jest łatwo mylona ze srokoszem. Można ją odróżnić po rozmiarze, dzierzba jest trochę mniejszych rozmiarów, i ubarwieniu, ma dłuższe skrzydła i nieco krótszy ogon oraz zwykle bardziej wyprostowaną postawę. Wielkością ustawić go można pomiędzy wróblem a kosem.

Rozmiary ciała

długość ciała

ok. 20 cm

rozpiętość skrzydeł

ok. 35 cm

Masa ciała 

ok. 45 g

Głos

Śpiew jest wiązanką różnych melodii, naśladownictw, gwizdów i skrzeków. To ostre "tcze tcze". Śpiewa głośniej niż srokosz, wzlatując nad terenem gniazdowym. Wabi różnymi skrzeczącymi dźwiękami, podobnie do sroki, wydając je w podrygującym locie oraz zawisając w powietrzu.

Zachowanie 

Lata prostoliniowo, zmierzając bezpośrednio do celu. Przesiaduje na eksponowanych punktach obserwacyjnych, np. przewodach telefonicznych lub gałęziach drzew.

Środowisko

Zasiedla ciepłe niziny, otwarte przestrzenie, rzadko porośnięte drzewami lub ich grupami. Tereny rolnicze z niską roślinnością i z bogatą strukturą - brzegi pól, skraje starych lasów, śródpolne kępy drzew, brzegi lasków, zadrzewienia śródpolne, szpalery, aleje drzew (zwłaszcza topoli), wysokopienne sady i ogrody.

Pożywienie

Żywi się jedynie pokarmem zwierzęcymi (podobnie jak dzierzba gąsiorek) - owadami (najchętniej chrząszczami), ślimakami, gryzoniami, ptakami i jaszczurkami.

Poluje w locie lub z zasiadki, spadając z góry na upatrzoną zdobycz. Podobnie jak inne dzierzby nabija upolowane ofiary na ciernie lub kolce (robi to jednak rzadziej). W trakcie złej pogody poszukuje swych ofiar biegając po ziemi.

Lęgi 

Wyprowadza jeden lęg w roku, pod koniec maja i w czerwcu.

Gniazdo

W koronie wysokiego drzewa (zwykle około 10 m nad ziemią), umieszczone w rozwidleniu konarów, blisko pnia lub u nasady grubej gałęzi, często na topolach lub drzewach owocowych. Konstrukcja jest stosunkowo duża zbudowana z korzeni, kłączy, gałęzi i grubych źdźbeł traw. Wyścielona delikatnie piórami, włosiem i roślinną wełną. Charakterystycznym elementem gniazda tego ptaka jest wplecenie w środkową jego część licznym, dużych zielonych roślin.

Jaja

W zniesieniu 5-6 zielonkawych jaj, które są pokryte małymi, ciemnymi (brunatnymi lub oliwkowymi) plamkami.

Wysiadywanie

Samica wysiaduje jaja przez okres około 15 dni.

Pisklęta

Dzierzby czarnoczerne mają na głowie czarną maskę zachodzącą na czoło

Gdy potomstwo jest w gnieździe oraz przez dłuższy czas po ich opierzeniu się oboje rodzice je karmią. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po około 14-19 dniach, a następnie przebywają wspólnie z rodzicami na niewielkim terytorium o promieniu 200-250 m. Miejsca lęgowe opuszczają w sierpniu lub wrześniu.

Status i ochrona

W Polsce objęta ochroną gatunkową ścisłą. Jest tu gatunkiem skrajnie zagrożonym, ginącym. Zagrożeniami dla tego ptaka są chemiczne skażenia gleby, intensyfikacja rolnictwa, zarastaniem nieużytków i wycinanie śródpolnych drzew oraz zarośli.