Dziwonos szaroboczny (Sarkidiornis melanotos) – gatunek dużego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Zasiedla Amerykę Środkową i Południową, subsaharyjską Afrykę (łącznie z Madagaskarem) oraz południowo-wschodnią Azję.

Morfologia

Samiec jest większy od samicy. Ogólna długość ciała gatunku waha się pomiędzy 560 a 760 mm. Samiec mierzy zazwyczaj 630-730 mm, a samica 500-550 mm. Rozpiętość skrzydeł wynosi 116-145 cm (122-145 u podg. nominatywnego i 116-140 u salvicola)^[6]. Podane dalej wymiary dotyczą podgatunku salvicola. Skrzydło samca mierzy 333-370 mm, samicy 257-332 mm. Sterówki mają długość: u samca 110-130 mm, u samicy 95-120 mm. Tułów u samca mierzy 69.3-76.1 cm, u samicy 52.8 cm. Masa ciała mieści się w granicach 1.2-2.6 kg^[4]. Najlżejszy samiec ważył 1.3 kg, samica 1.03 kg. Masa ciała najcięższego samca wynosiła 2.61 kg, a samicy 2.33 kg.

Występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Dziwonos sylwetką przypomina gęś. Dziób czarny, z charakterystycznym, okrągłym wyrostkiem na początku. Jest zbudowany z tłuszczu, znacznie powiększa się przed okresem lęgowym. Wierzch i tył głowy czarny, żółto odgraniczony od białej reszty głowy, która jest czarno nakrapiana. Pierś i spód ciała czysto białe. Skrzydła i ogon czarne, z fioletowym, niebieskim i zielonym opalizowaniem. Boki ciała szare, nogi czarne. Samica ma więcej białego na bokach ciała, głowa jest cała biała w czarne kropki. Nie posiada też wyrostka na dziobie.

Występowanie

Środowisko 

Środowiskiem życia tego gatunku są bagna, rzeki i jeziora w otwartych i świetlistych, zalesionych obszarach. Przebywa także na łąkach, obszarach popowodziowych, w zalanych lasach, na pastwiskach oraz na polach ryżowych. Występuje do wysokości 3500 m n.p.m.^[4]. Jeżeli ma wybór, woli czyste wody.

Zasięg występowania

Ma ogromny zasięg występowania, o powierzchni około 28 300 000 km^2[10]. Obejmuje on Amerykę Południową, Afrykę na południe od Sahary (łącznie z Madagaskarem) oraz południowo-wschodnią Azję^[4]. Występował również na Sri Lance, ale został wytępiony^[11]. Szczegółowy zasięg opisany został w sekcji Podgatunki.

Pożywienie 

Większość pożywienia dziwonos znajduje na lądzie. W wodzie zjada prawie wyłącznie rośliny, są to: rdestnica kędzierzawa (Potamogeton crispus), Nymphaea nouchali (owoce), Nymphoides indica (nasiona), cibora jadalna (Cyperus esculentus) (kłącza), Echinochloa colona (liście) oraz Vossia cuspidata. Zjada także drobne owady wodne, ale stanowią one najwyżej 0,1% diety^[7].

Na uprawach zjada pszenicę i orzechy ziemne. Poza tym na lądzie odżywia się nasionami i owocami następujących gatunków roślin: Brachiaria xantholeuca, Echinochloa colona, palusznik krwawy (Digitaria sanguinalis), Sorghum verticilliflorum (odmiana latiglume), Sacciolepis africana, Aeschynomene fluitans, Aeschynomene nilotica oraz ambrozja bylicolistna (Ambrosia artemisifolia). Zjada także termity.

Tryb życia i zachowanie

W okresie lęgowym przebywa w parach lub małych grupach, poza okresem lęgowym w dużych stadach liczących od 30 do 40 ptaków. W trakcie sezonowych migracji lecą albo w bezładnej grupie, albo w kluczu o kształcie podobnym do litery V. Dzięki silnym pazurom dziwonosy potrafią przytrzymać się drzewa. Gatunek bardzo wrażliwy na zimno. Najwyższy zanotowany wiek wynosił 21 lat i 6 miesięcy.

Głos 

Głosy bardzo zróżnicowane, wydawane przez obie płcie. Odzywa się m.in. chrapliwym gwizdem. W trakcie lotu skrzydła wydają głośny odgłos, podobny do miękkiego gwizdania.

Rozród 

Lęgi wyprowadza w porze deszczowej, pomiędzy grudniem a marcem. Przy sprzyjających warunkach samiec ma własny harem samic, przy złych warunkach ma jedną partnerkę. Gniazdo zbudowane jest na drzewie (lub na ziemi, w wysokiej trawie), 4-12 m nad ziemią, czasami buduje swoje gniazdo na starym gnieździe warugi. Sarkidiornis melanotos zawsze umieszcza gniazdo blisko wody, najwyżej 2 km od niej. Na budulec składają się źdźbła traw, trzciny, pióra i inne delikatne materiały. Samica składa od 6 do 20 jaj, ale zazwyczaj 8-11. Są one żółtobiałe, mają wymiary 60x44 mm. Inkubacja trwa 28-30 dni. Młode mają bardzo ostre szpony, aby mogły wspinać się po pionowych powierzchniach. Po 65-70 dniach młode mają już całkowicie rozwinięte lotki i mogą ich w pełni używać.

Podgatunki

Wyróżnia się dwa podgatunki:

Status, zagrożenia i ochrona

Gatunek wg IUCN klasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Populacja wynosi około 200 000–730 000 osobników. Zagrożenia dla dziwonosów stanowią polowania (gł. na Madagaskarze), niszczenie środowisk (gł. wylesianie) oraz nieuzasadnione zatruwanie pól ryżowych.