Jarząbek (Tetrastes bonasia syn. Bonasa bonasia) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny kurowatych.

Występowanie

Zamieszkuje strefę lasów iglastych Eurazji od Pirenejów przez północną część Półwyspu Apenińskiego, Środkową Europę, Skandynawię i Bałkanów po Syberię i Pacyfik.

W Polsce nieliczny ptak lęgowy w górach (Sudety, Karpaty) oraz na wschodzie kraju; lokalnie bywa średnio liczny^[3]. Mimo to rzadko się go widuje, ze względu na skryty tryb życia. Zimuje w Polsce. Najczęściej można go rozpoznać po ostrym gwiździe wiosną. Na niżu w środkowej i zachodniej części kraju jest nieliczny lub nie występuje. Przez utratę swych siedlisk jest gatunkiem mocno zagrożonym w Środkowej Europie, tak jak cietrzewie. Krajową populację jarząbków szacuje się na ok. 80 tysięcy sztuk. ^[4]

Charakterystyka

Cechy gatunku

Samca jarząbka można rozpoznać po czarnym podgardlu

To najmniejszy europejski kurak o krępej sylwetce i krótkich nogach. Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy, co nie jest typowe u kuraków. Wierzch szary z gęstym czarno-brunatnym poprzecznym pręgowaniem. Na głowie mały czubek, a nad oczami widać niewielkie czerwone korale. Biała plama pod okiem. Spód biały z gęstym, łuskowatym czarnym deseniem. Sterówki szarobrunatne z czarno-białą przepaską na końcu. Środkowe sterówki barwy grzbietu. Skok upierzony do połowy, podczas gdy pazury są nagie (cecha charakterystyczna dla jarząbków). Ogon na końcu ma czarno-biały pasek, który w locie jest zaokrąglony. Przy odrywaniu się od ziemi pióra wydają furkoczący odgłos. Podgardle samca czarne z białą obwódką, samica na czarnym polu ma liczne białe plamy z rdzawym odcieniem. Kogut ma również żywsze barwy piór, więcej barwy szarej oraz krótki, unoszony czubek. Dziób jet czarny i krótki. Kura jest bardziej brązowa. Skomplikowany układ ubarwienia nawiązuje to gry świateł i cieni na poziomie runa leśnego, co ułatwia tym ptakom maskowanie się.
Jarząbki latają niechętnie, choć ich lot jest zwinny i szybki, choć pokonują krótkie dystanse.
Podobny do nieco mniejszej kuropatwy, choć występują w różnych siedliskach - kuropatwy typowo spotyka się na polach, a nie w lasach. Różnice widać też w upierzeniu , głównie jeśli chodzi o ubarwienie sterówek - u kuropatw są rdzawe.

Wymiary średnie

• Długość ciała ok. 38–48 cm
• Rozpiętość skrzydeł 56–60 cm
• Waga ok. 350–500 g

Biotop

Gęste starodrzewy liściaste i mieszane (z domieszką świerku lub jodły - grądy, bory i regle) o gęstym podszycie i bogatym runie. Preferuje średnie wysokości nad poziomem morza, górskie stoki i doliny potoków, ale i mokradła porośnięte brzozami i olszyną. W górach spotyka się go do górnej granicy lasów. To ptaki osiadłe, wymagające lasów bogatych w pokarm, o dużym i rozbudowanym podszycie, z polanami i wieloma kryjówkami.

Okres lęgowy

Toki 

Porównania samicy i samca jarząbka

Ze względu na skryty tryb życia w gęstwinach leśnych nie poznano dokładnie życia rodzinnego jarząbków. Wiadomo jednak, że samiec pozostaje wierny samicy, co jest wyjątkowe u kuraków. Pary tworzą się jesienią. Kogut swój przyszły teren lęgowy oznajmia piskliwym dźwiękiem oraz głośnym przelatywaniem z miejsca na miejsce w jego obrębie. Jest to okres tylko tymczasowego kojarzenia w pary, bo zimę spędzają pojedynczo. Wiosną odbywają się toki, choć już nie tak widowiskowe, jak u cietrzewi lub głuszców. Koguty stroszą wtedy pióra, opuszczają i rozkładają ogon i skrzydła. Towarzyszy temu ostry gwizd. Nie zawsze dochodzi wtedy do walk między samcami, każdy stara się przez cały czas o względy wybranej kury.

Gniazdo

Na ziemi ukryte pod nawisem gałęzi, krzakami, korzeniami lub osłoną roślinności. Rzadko lęgnie się na drzewie w opuszczonych dużych gniazdach innych ptaków. Przeważnie to płytkie zagłębienie w którym znajduje się wyściółka z trawy, liści i łodyg.

Jaja

Jeden lęg w roku, w maju. W zniesieniu 8 do 14 jasnobrązowych jaj o rdzawym nakrapianiu.

Wysiadywanie i dorastanie

Jaja wysiadywane są przez okres 21 do 25 dni jedynie przez samicę. W tym czasie kogut przebywa w sąsiedztwie, a przyłącza się do swej rodziny po wykluciu młodych by wspólne pędzić z nią lato. Pisklętami, które od razu po wykluciu opuszczają gniazdo, opiekują się oboje rodzice. Zaczynają podlatywać już w wieku 15-20 dni. Pełną samodzielność zyskują po 40 dniach. Jesienią rodzice żyją już osobno.

Pożywienie

Pokarm roślinny, m.in. nasiona, jagody, kwiaty, owoce brzozy i olchy, młode pędy, latem również bezkręgowce, np. owady i ich larwy, którymi żywią się pisklęta i ptaki dorosłe. Pokarm zarówno ptaków młodych, jak i dorosłych, przybliżony jest do diety cietrzewi.

Ochrona

W Polsce gatunek łowny od 1 września do 30 listopada.

W krajach uprzemysłowionych i o rolnictwie wysokotowarowym, podobnie jak u cietrzewi, odnotowuje się ciągły spadek populacji jarząbka. W wyniku tego procesu dochodzi do izolacji poszczególnych grup tych ptaków, co przyczynia się do stopniowego wymierania jarząbków w określonych regionach.