Jerzyk (Apus apus) – gatunek średniego ptaka wędrownego z rodziny jerzykowatych. Zamieszkuje niemal całą Europę, dużą część Azji oraz północną Afrykę. Zimuje w południowej Afryce.

W Polsce średnio liczny ptak lęgowy, miejscami liczny. Występuje na terenie całego kraju – najliczniej w dużych miastach oraz na Mazurach. Na wschodzie Polski gnieździ się też w starych lasach, a na południu – w skalistych partiach gór: Tatr, Karkonoszy i Gór Bystrzyckich oraz w Ojcowskim Parku Narodowym.

Charakterystyka 

Wygląd zewnętrzny 

Brak dymorfizmu płciowego. Ubarwienie ciała brązowoczarne, matowe z granatowym połyskiem na grzbiecie, jedynie podgardle jaśniejsze. Bardzo długie i ostro zakończone skrzydła o sierpowatym kształcie. Ogon krótki, rozwidlony. Młode ptaki ubarwione podobnie, ale mają jasny wierzch głowy z falistym, poprzecznym wzorem, jaśniejszy podbródek i jasno zakończone pióra.

Nogi jerzyka są specyficznie zbudowane: wszystkie 4 palce skierowane są do przodu. Tak ułożone palce umożliwiają zawisanie na pionowych ścianach, zaś nie pozwalają siedzenie na gałęzi czy poruszanie się po ziemi. W przypadku jeśli jerzyk znajdzie się na ziemi, może tylko pełzać. Wbrew rozpowszechnionej opinii, dorosły zdrowy jerzyk jest w stanie wzbić się w powietrze z ziemi, np. z trawnika (choć w normalnych warunkach nie wylądowałby na nim). Problemy z poderwaniem się do lotu mają tylko ptaki młode, z nie do końca rozwiniętymi skrzydłami.

Jerzyki to ptaki często mylone z jaskółkami, z którymi nie są w ogóle spokrewnione. W przeciwieństwie do jaskółek, jerzyki mają jednolicie ciemne ubarwienie (ich jasne podgardle nie jest widoczne z oddali), a w locie często szybują i szybko, głęboko uderzają skrzydłami, nie zginając ich. Polują często gromadnie. Jaskółki natomiast mają jasne fragmenty upierzenia, a w locie szybko trzepoczą skrzydłami.

Rozmiary 

dł. ciała ok. 16-18 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 40-45 cm

Waga 

waga ok. 30-52 g

Głos 

Ostre, wysokie, przenikliwe wołanie, brzmiące jak "śriii". Wyższe dźwięki wydawane są przez samice, niższe – przez samce. Jerzyki odzywają się głównie wieczorami, kiedy w stadach krążą z dużą szybkością wokół terenów lęgowych.

Środowisko

Pierwotnie jerzyki zamieszkiwały góry, gnieżdżąc się na skałach i wysokich drzewach. Obecnie najliczniejsze populacje znajdują się w miastach i innych ludzkich osiedlach, gdzie gniazdują w murowanych budynkach, kominach, wieżach kościelnych. W niektórych okolicach gnieżdżą się również w starych lasach liściastych i iglastych.

Pożywienie

Jerzyk w locie

Drobne owady, które chwyta w locie szeroko rozwartym dziobem. Ponad połowę zdobyczy stanowią błonkoskrzydłe, ponad 1/4 drobne chrząszcze, 10% muchówki, a ok. 3% – małe motyle^[3]. Często jerzyki polują gromadnie, zwykle na dużych wysokościach. Mogą jednak również latać niżej nad łąkami (np. przed deszczem, podobnie jak jaskółki) lub też zniżać lot tuż nad powierzchnię wody, aby się napić. Zbierając pokarm dla piskląt, jerzyk gromadzi w podgardlu zbite w bryłkę owady. Przy niekorzystnej pogodzie (ochłodzenie, długotrwałe opady) może odbywać dalekie wędrówki na południe (nawet kilkaset kilometrów) w poszukiwaniu pożywienia.

Tryb życia i zachowanie

Większą część życia jerzyk spędza w locie. W powietrzu zbiera pożywienie i materiał na gniazdo, pije krople deszczu, kopuluje i śpi, szybując z wiatrem na dużej wysokości (do 2,5 km). Może pozostawać w locie bez przerwy przez 2 do 3 lat. Ląduje przede wszystkim podczas okresu lęgowego, budując gniazdo i karmiąc pisklęta. Ponadto czasami odpoczywa, chwytając się pazurkami pionowej ściany skały lub budynku. Jest jednym z najszybszych ptaków spotykanych w Europie, największe szybkości osiąga w locie grupowym. W pogoni za zdobyczą osiąga prędkość 200 km/h^[4].

Wędrowny, przeloty w IV – V i VIII – IX. Wędruje głównie nocą.

Najdłuższa odnotowana długość życia u zaobrączkowanego jerzyka to 21 lat.

Lęgi

Jaja jerzyka; poniżej poczwarki owada Crataerhina pallida, zewnętrznego pasożyta jerzyków

Młody jerzyk

Gniazdo 

Gniazduje kolonijnie w szczelinach skał, a w miastach we wgłębieniach murów, otworach w stropodachach, pod dachówkami, w zakamarkach budynków. W niektórych rejonach zakłada gniazda w dziuplach drzew. Zasiedla również skrzynki lęgowe. Gniazdo jest mało rozbudowane, składa się ze złapanych w locie piór i części roślin, zlepionych śliną. Kolonie liczą kilkanaście do kilkudziesięciu gniazd. Ptaki co roku zajmują te same miejsca.

Jaja 

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, w maju lub czerwcu składając 2 (rzadziej 3) jaja w odstępach około dwudniowych. Jaja są białe i mocno wydłużone.

Wysiadywanie 

Jaja wysiadywane są przez okres 18 do 21 dni przez obydwoje rodziców.

Pisklęta 

Pisklęta klują się nagie, ale już po kilku dniach wyrasta im niebieskoszary puch. Opuszczają gniazdo po około 40 dniach (w razie niedostatku pokarmu – nawet 2 tygodnie później). Rodzice czasem z powodu złej pogody muszą na jakiś czas opuścić teren gniazdowania. Pozostawione młode potrafią wówczas hibernować aż do ich powrotu, nawet przez kilkanaście dni. Zdolność do hibernacji posiadają również starsze osobniki. Po wylocie z gniazda młode są całkowicie samodzielne. Dojrzałość płciową osiągają w 3. roku życia.

Status, zagrożenia i ochrona

Młody jerzyk na grzbiecie, widoczne nogi

Nie jest zagrożony wg danych IUCN (status LC – least concern). W Europie liczebność jerzyków szacuje się na 4-5 mln osobników.

Latające jerzyki

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Od lat 90. XX wieku obserwuje się stopniowe zmniejszanie liczebności jerzyków w miastach. Wśród przyczyn wymienia się przede wszystkim remonty i prace termomodernizacyjne oraz zastępowanie starych budynków nowymi. Powoduje to utratę miejsc lęgowych dogodnych dla jerzyków.

Ochrona jerzyków może polegać na:

• powstrzymaniu się od prowadzenia prac budowlanych i remontowych w sezonie lęgowym, czyli od początku marca do końca sierpnia. W przeciwnym wypadku istnieje ryzyko zniszczenia gniazd i płoszenia lęgnących się ptaków, co jest zabronione prawem^[6];
• By móc prowadzić prace remontowo-budowlane obiektów w których znajdują się siedliskach ptaków (w tym jerzyków) trzeba uzyskać zgodę Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (RDOŚ jest w każdym województwie). RDOŚ po zasięgnięciu opinii eksperta ornitologa określa termin i warunki wykonywania prac remontowo-budowlanych. W razie utraty w czasie remontu miejsc gniazdowych określa ile budek lęgowych należy powiesić w ramach kompensaty przyrodniczej;
• należy całkowicie zrezygnować z dotychczasowych starań o pozostawianie otwartych otworów do stropodachów, a tam gdzie to wywalczono, sprawdzić czym stropodach jest ocieplony. W razie gdy stropodach ocieplono materiałami sypkimi, które są niebezpieczne dla ptaków, należy doprowadzić do natychmiastowego zamknięcia otworów i wywieszenia budek. Stosowane teraz powszechnie materiały sypkie do izolacji stropodachów, takie jak granulat wełny mineralnej, granulat styropianu (skrajnie niebezpieczny dla ptaków)i fibra celulozowa stanowią śmiertelną pułapkę dla ptaków, na co dotychczas nie zwrócili uwagi obrońcy jerzyków. Ptaki wchodzące do stropodachów, gdzie zwykle stosuje się warstwę od 10 do 20 cm materiału izolacyjnego, po prostu "toną" – zagrzebują się w tym sypkim materiale.
• rozwieszaniu skrzynek lęgowych o specjalnej konstrukcji (wymiary: 34 x 18 x 20 cm, z owalnym wlotem 6,5 x 3,5 cm umieszczonym na środku wysokości ścianki).

Obowiązkiem każdego świadka łamania powyższych norm jest zgłoszenie zdarzenia w urzędzie miasta lub gminy oraz powiadomienie policji z wnioskiem o ściganie sprawcy zgodnie z art. 127 ust. 2 pkt e ustawy o ochronie przyrody.