Jeż zachodni, jeż europejski (Erinaceus europaeus) – gatunek ssaka łożyskowego z rzędu Erinaceomorpha, tradycyjnie zaliczany do owadożernych (Insectivora). Występuje w klimacie umiarkowanym na terenie od zachodniej Europy po zachodnią Polskę, Skandynawię i północno-zachodni obszar europejskiej części Rosji. Rzadko spotykany na północ od 60°N. Został introdukowany w Nowej Zelandii.

Wygląd 

• długość głowy i tułowia – do 35 cm
• długość ogona – 4–5 cm
• masa ciała – 400–1900 g.

Charakterystyczna dla jeża jest okrywa z kolców, powstałych z przekształconych włosów. Kolce są prążkowane przemiennie biało i czarno. U młodych zaraz po urodzeniu są miękkie i twardnieją z wiekiem. Jeże występujące w Europie Zachodniej mają stronę brzuszną pokrytą brązowymi włosami, jeże z Europy Wschodniej — białymi. Silny podskórny mięsień okrężny umożliwia zwijanie się w kulę, co w znacznym stopniu zabezpiecza jeże przed naturalnymi wrogami. Wydłużony pysk jest zaopatrzony w ostre zęby, za pomocą których jeż radzi sobie nie tylko z dżdżownicami, ale również zagryza węże.

Środowisko 

Jeż europejski zamieszkuje widne lasy z bogatym podszyciem, zarośla, obrzeża obszarów zabudowanych, także parki miejskie i ogrody. Wiele jeży ginie na drogach, gdyż chętnie przebywają one na obrzeżach wsi i małych miasteczek, gdzie znajdują pożywienie, a także wykorzystują pryzmy kompostowe i inne kryjówki do przezimowania. W odróżnieniu od innych, mniejszych gatunków jeży występujących w cieplejszych klimatach, jeż europejski może hibernować podczas zimy.

Tryb życia

Jeż prowadzi nocny tryb życia. Zaniepokojony zwija się w kulkę, broniąc się przed drapieżnikami dzięki kolcom; podczas próby dotknięcia, jeż zaczyna się trząść – ma to na celu ugodzenie kolcami drapieżnika.

Jeże są aktywne w czasie sezonu wegetacyjnego, zapadając w niekorzystnej dla nich porze roku w sen zimowy. Przygotowują się do niego, gdy temperatura otoczenia spada w przeciągu kilku dni poniżej 10 °C. Większość procesów fizjologicznych w ich organizmie ulega spowolnieniu. Ciepłota ciała dość długo obniża się, aż osiągnie ok. 5-6 °C. Jest ona regulowana o tyle, że przy znacznych spadkach temperatury zewnętrznej wzmagają się odpowiednie procesy przemiany materii, utrzymując ją na stałym poziomie. „Automatyczny regulator temperatury” wyrównuje straty ciepła i nie dopuszcza, by ciepłota ciała spadła poniżej punktu zamarzania tkanek, co spowodowałoby śmierć zwierzęcia. W odpowiednio wybranej i dobrze osłoniętej kryjówce zimowej jeże nie mają z tym większych problemów. Śpią w gnieździe przygotowanym w liściastej ściółce, zwinięte w ciasną, regularną kulę, którą z trudem można otworzyć. Na kryjówkę wybierają najczęściej stertę liści lub pryzmę kompostu.

Budzą się na wiosnę, gdy temperatura otoczenia podniesie się do ok. 15 °C. Niekiedy nagły wzrost temperatury zimą myli je i wyrywa ze snu. Może to być bardzo szkodliwe, gdyż tracą wtedy zasoby energetyczne, które mogą się okazać niezbędne dla przetrwania przedłużającego się okresu zimowego.

Wraz ze wzrostem temperatury w marcu lub kwietniu serce zaczyna bić żywiej. Wzrasta liczba oddechów i wkrótce zwierzę osiąga zwykłą ciepłotę ciała wynoszącą 35 do 37 °C. Wykorzystywana jest do tego pozostała część tkanki tłuszczowej, odłożonej w okresie poprzedzającym zimowanie. Po przebudzeniu jeż bardzo intensywnie żeruje i dużo pije, starając się wyrównać spowodowane wielomiesięcznym postem ubytki masy ciała. Wędruje pokonując wiele kilometrów w poszukiwaniu miejsc obfitujących w pokarm.

W bardzo nieznacznym stopniu jest u jeży rozwinięty terytorializm, chociaż wcześniej sądzono, że zasiedlają ściśle określone terytoria. Zamieszkuje wprawdzie pewien obszar, ale nie traktuje na nim innych przedstawicieli swego własnego gatunku jak intruzów. Nie wchodzi z sąsiadami w zwadę o pokarm, a jedynie o gotową do rozrodu samicę. Walka polega na przepychaniu się i rodzaju uderzeń bokserskich, a ma na celu wypędzenie przybysza. Poza tym obszary zasiedlane przez poszczególne osobniki często mogą się wzajemnie przenikać i nie dochodzi do wyznaczania osobnych terytoriów.

Wiosną i latem jeże zachowują „linię”, jednak późną jesienią bardzo intensywnie żerują. Ogromna ilość pobieranego pokarmu ma na celu nie tylko pokrycie bieżących potrzeb energetycznych, ale przede wszystkim zgromadzenie podskórnych zapasów tłuszczu. Masa ciała wzrasta szybko, podwajając się ciągu 3 tygodni. Dorosły jeż waży przeciętnie ok. 1 kg, ale jego masa ze zgromadzonym jesienią tłuszczem dochodzi do 1,9 kg. W ciągu jednej nocy zjada do 150 g mięsa i wypija ok. 50 g wody. Pod koniec września lub w październiku taki dobrze odżywiony jeż szuka już zimowej kryjówki.

Pożywienie

Na pokarm jeży składają się głównie ślimaki, dżdżownice/pierścienice, szarańczaki, jaszczurki, węże, chrząszcze i inne owady, niekiedy żaby, małe gryzonie, jaja i pisklęta ptaków, a czasami padlina i owoce opadłe z drzew. Jednak głównym składnikiem pokarmu z uwagi na masowe występowanie i łatwość zdobycia są dżdżownice.

Rozród

Samica jeża rodzi dwukrotnie w ciągu roku do 7 młodych. Ciąża trwa ok. 2 miesiące. Kojarzenie się par odbywa się od marca do czerwca. Samce szukają samic, które początkowo usiłują uniknąć spotkania. Coraz to podejmują próby ucieczki, ale samce nie dają za wygraną. Początkowo samica odpędza zbliżającego się od tyłu samca, ale wkrótce para zaczyna biegać wkoło. Taki „występ” może trwać godzinami. Jest zwykle niezbędny, by samicę właściwie przygotować do kopulacji.

Gdy następuje ten moment, samica układa kolce płasko na grzbiecie i przyciska ciało do ziemi. Długo panował mylny pogląd, że jeże z uwagi na kolce kopulują leżąc na grzbiecie. W rzeczywistości tak nie jest. Nie ma także żadnych problemów z rodzeniem się młodych, ponieważ ich kolczasta okrywa jest bardzo miękka.

Młode przychodzą na świat ślepe. Oczy otwierają im się po upływie 2 tygodni. Dopiero wtedy ich początkowo białe kolce ciemnieją i twardnieją. Młodymi opiekuje się tylko matka. Kontakt z matką w czasie pierwszych wycieczek młode utrzymują wydając wysokie, świergotliwe dźwięki. Jeśli młode urodzą się zbyt późno, to często nie są w stanie osiągnąć masy ciała niezbędnej do przetrzymania okresu zimowego. Masa ta wynosi przeciętnie 700 g, jednak w dużym stopniu zależy od czasu trwania zimy i panujących wtedy temperatur.

Wysoka płodność jeży zapewnia im przetrwanie, także w tych okresach, gdy nagłe nawroty zimy uniemożliwiają niektórym osobnikom przeżycie. Wydaje się, że śmiertelność wśród młodych ma mniejsze znaczenie dla ciągłości populacji niż znaczne straty na trasach komunikacyjnych. Jeż dożywa wieku 10 lat.

Ochrona

Jeż europejski w Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Zalecana jest także dla niego ochrona czynna. Więcej na ten temat w haśle Gatunkowa ochrona zwierząt.

Ciekawostki

• Bardzo podobnym do jeża europejskiego jest gatunek północnoafrykańskiego jeża Atelerix algirus, introdukowanego na wybrzeżach Morza Śródziemnego od Hiszpanii po Francję. Gatunek ten różni się jednak wyraźnym przedziałkiem w okrywie kolcowej na głowie, jaśniejszym ubarwieniem i bardziej krępą sylwetką.

• Każdy z jeży pokryty jest ok. 5000 kolców.

• Jeże są szkodnikami na niektórych wyspach u wybrzeży Szkocji, gdzie zostały przeniesione przez człowieka. W tych odległych miejscach gniazdują ptaki, a jeże wyjadają ich jaja i pisklęta doprowadzając do zagrożenia niektórych ich gatunków.