Krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirostra) – mały ptak z rodziny łuszczaków (Fringillidae).

Występowanie

Samica krzyżodzioba świerkowego

Zamieszkuje w Eurazji, Ameryce Północnej i Środkowej oraz w Afryce Północnej, w zależności od podgatunku:

• Loxia curvirostra curvirostra – Eurazja od Wysp Brytyjskich po Morze Ochockie. Na południu po Góry Kantabryjskie i Pireneje oraz środkowe Włochy, północne Bałkany oraz południowo-zachodnią Rosję i Syberię. Współwystępuje z L. c. balearica w środkowej i południowej Hiszpanii, z L. c. poliogyba na południu Półwyspu Apenińskiego i na Sycylii, z L. c. guillemardi na południu Bałkanów i w Grecji, z L. c. altaiensis na północnych stokach Ałtaju i w Sajanach, a także na południe od Bajkału, oraz z L. c. japonica na Zabajkalu.

W Polsce gniazduje nieregularnie i nielicznie w górach i na północnym wschodzie (Mazury i Podlasie). Podczas przelotów pojawia się w całym kraju, również w miastach. Zimuje w naszym kraju. W latach gdy brakuje szyszek świerkowych północne populacje krzyżodziobów rozpoczynają koczownicze migracje przemieszczając się w stadach na znaczne dystanse. Wtedy też przylecieć mogą one do Polski. Co parę lat przybywają liczniej między czerwcem a październikiem. Po jesiennym nalocie kolejnej wiosny od marca do maja trwają powroty krzyżodziobów na północ.

• Loxia curvirostra balearica – Baleary
• Loxia curvirostra corsicana – Korsyka
• Loxia curvirostra poliogyna – Afryka Północna
• Loxia curvirostra guillemardi – Krym, Kaukaz, Azja Mniejsza i Cypr
• Loxia curvirostra tianschanica – Tienszan, Pamir, Karakorum i Tarbagataj
• Loxia curvirostra altaiensis – Ałtaj, Tuwa i Mongolia
• Loxia curvirostra japonica – Wyspy Japońskie
• Loxia curvirostra himalyensis – Himalaje oraz Tybet
• Loxia curvirostra meridionalis – południowy Wietnam
• Loxia curvirostra luzoniensis – Luzon

Podgatunki amerykańskie:

• Loxia curvirostra bendirei
• Loxia curvirostra benti
• Loxia curvirostra grinnelli
• Loxia curvirostra minor
• Loxia curvirostra pusilla
• Loxia curvirostra sitkensis
• Loxia curvirostra stricklandi

Charakterystyka 

Krzyżodzioby nie należą do ptaków płochliwych

Cechy gatunku

Ptak o masywnej sylwetce z dużą głową i mocnym dziobem oraz krótkim, rozdwojonym ogonem. Jest znany z tego, że jego dolna i górna część dzioba (szczęk) krzyżuje się wzajemnie na końcu. Obie wystają z zarysu dzioba. Powodem tej adaptacji jest wybieranie nasion z szyszek drzew iglastych, a zwłaszcza świerków. Grubym, dużym dziobem o sierpowatym profilu rozchyla zdrewniałe łuski szyszek i mięsistym językiem wybiera nasiona. Samce ceglastoczerwone, samice rozpoznaje się po szarozielonej lub żółtawej szacie. U obu płci ciemnoszare lub brązowawe skrzydła i ogon. Młode brązowe, kreskowane na spodniej części ciała, na skrzydłach słabo widoczna jasna pręga. Podobne są do samicy. Samce w pierwszym i drugim roku życia samce mają w większości żółte upierzenie, a pomarańczowe lub czerwone gdy stają się starsze. Czasem jednak niektóre mogą już po pierwszym pierzeniu przybrać czerwone barwy.
Podobny krzyżodziób sosnowy jest większy, ma potężniejszy dziób. Oba gatunki rozróżnia się po kształcie głowy i wysokości dzioba. Większy od wróbla, spokrewniony z gilem i ziębą.

Zachowanie

Może prowadzić osiadły lub koczowniczy tryb życia. Liczebność krzyżodzioba jest uzależniona na dany terenie od urodzaju szyszek. Nie jest ptakiem płochliwym. Gdy chodzi po cienkich gałązkach przytrzymuje się dziobem. Potrafi też zwisać grzbietem w dół. Poza okresem lęgowym gromadzi się w stada. W związku z różną obfitością pokarmu w różnych regionach północnej Europy wędruje nieregularnie.

Wymiary średnie

• Długość ciała ok. 17 cm
• Rozpiętość skrzydeł ok. 28 cm
• Masa ciała ok. 94 g

Biotop

Gnieździ się najchętniej w naturalnych i wtórnych lasach iglastych, głównie świerkowych, górskich borach świerkowych, nizinnych borach sosnowych lub lasach szpilkowych z domieszką świerków. Pojawiają się też w podmiejskich parkach, jeśli rosną tam drzewa iglaste.

Okres lęgowy

Okres lęgowy krzyżodziobów jest nietypowo długi - nie zależy od dostępności owadów, a nasion świerku

Liczebność lęgów uzależniona jest od urodzaju szyszek, toteż przystępować do nich może nawet zimą, od stycznia. Przy podobnych warunkach latem drugi lęg może przypaść na sierpień, kiedy to inne ptaki w umiarkowanej strefie klimatycznej są już po rozrodzie. W latach w których rośnie mało szyszek krzyżodzioby prowadzą koczownicze migracje stadnie się przemieszczając na dość duże odległości. W ciągu roku może wyprowadzić 1-2 lęgi. Tworzone pary są monogamiczne.

Gniazdo

Na bocznej gałęzi świerka w koronach, rzadko sosny, na wysokości od 4 do 5 m. Jest masywne, od góry zakryte zwisającymi gałązkami i uwite z gałązek świerkowych, mchu, porostów i płatków kory, a wysłane włosiem, korzonkami, włosiem, piórami i suchą trawą. Ma kształt koszyczka. Ptak wybiera zwykle drzewa rosnące samotnie lub na skraju lasu.

Jaja

Samica składa w nietypowym zakresie czasu - od stycznia do marca - 3–4 mało wydłużone jaja o tle brudnobiałym lub szaroniebieskim, drobno fioletowo nakrapiane, o średnich wymiarach 22x16 mm.

Wysiadywanie i pisklęta

Od złożenia pierwszego jaja trwa 14–16 dni. Samica nie opuszcza przez cały czas gniazda - ani jaj, ani piskląt. Karmi ją w tym czasie samiec. Gdy młode, gniazdowniki, się wyprowadzą z gniazda, po 20-25 dniach, i usamodzielnią krzyżodzioby przemieszczają się w inne miejsca. Co ciekawe, małe pisklęta mają obydwie części dzioba równe, a do ich skrzyżowania dochodzi dopiero po wylocie z gniazda.

Pożywienie

Nasiona świerka są głównym pokarmem tego gatunku krzyżodzioba

Nasiona drzew iglastych, głównie świerka, rzadziej sosny i jodły, to praktycznie jedyny pokarm krzyżodzioba. Znikome uzupełnienie diety stanowią suche nasiona innych drzew i roślin zielnych, wyjątkowo owady. Pisklęta karmione są prawdopodobnie tylko rozmiękczonymi nasionami i dlatego okres lęgowy nie musi przypadać na okres największej obfitości owadów, jak u innych wróblowatych. Nasiona świerka dojrzewają cyklicznie co kilka lat przez co krzyżodzioby mogą koczować w promieniu nawet kilkuset kilometrów szukając drzewostanów, gdzie mogą je znaleźć. Czasem zdarza się, że przy źródłach pokarmu zbiera się tyle krzyżodziobów, że ma to charakter inwazji. Te mogą rozpoczynać się już regularnie latem i na początku jesieni.

Żeruje głównie na drzewach. Po szyszkach chodzi wręcz w akrobatyczny sposób - zręcznie przemyka między gałęziami, zwisa z szyszek i wspina się po nich pomagając sobie przy tym dziobem, a gdy szyszka się oderwie przytrzymuje ją nogami jak papuga. Może też zlatywać do szyszek leżących na ziemi lub odrywać takie, które dorównują wadze krzyżodzioba. Przenosi je w locie, zanosi je w rozwidlenie gałęzi, kładzie i tam dopiero zaczyna wydobywać nasiona przytrzymując szyszkę palcami. Gdy szyszka jest duża obrabia ją bez zrywania.

Ochrona 

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.