Muchołówka mała (Ficedula parva) – gatunek ptaka z rodziny muchołówek (Muscicapidae).

Występowanie

To gatunek wschodni - azjatycki i wschodnioeuropejski. W okresie lęgowym występuje w Europie Środkowej (od nizin po wysokie góry), Finlandii, Archangielsku i południowej Szwecji po środkową i wschodnią część Europy Południowej (południe Albanii i północna Grecja). Zachodnia granica przebiega przez Danię, Holandię, Austrię, Niemcy (wschodnią Bawarię, Brandenburgię i Saksonię) i Słowenię, a wschodnia przez Ural. Jej areał sięga umiarkowanej strefy Azji i pobrzeży Oceanu Spokojnego. To ptak wędrowny na dalekie dystanse. Zimowiska muchołówki małej ulokowane są w tropikalnych regionach Indii, południowych Chinach i Indochinach. Jak więc widać kierunek migracji różni się od większości wędrownych europejskich ptaków, które zimą przebywają w Afryce lub na Półwyspie Arabskim. Europejskie populacje muchołówki kierują się przeważnie na północny-zachód Indii, w Pakistanie, zachodnim Bangladeszu do Bhutanu i tylko niewielka część ptaków wędruje nad Morze Śródziemne w południowo-zachodniej części Starego Kontynentu, na Półwyspie Synaj, w Iranie, Afganistanie, nad Zatoką Perską oraz do wschodniej tropikalnej Afryki. Uważa się, że ptaki starają się znajdować zimowiska bliżej niż w Indiach. Z 2 podgatunków w Europie występuje nominatywny F. p. parva.

W Polsce to ptak nieliczny lub bardzo nieliczny, we wschodniej części kraju lokalnie średnio liczny ptak lęgowy - Pomorzu, Mazurach, Podlasiu i woj. podkarpackim. Stanowiska odnotowano też w północnej Wielkopolsce i na Mazowszu w okolicach Warszawy, Wyszkowa i Siemiatycz, na Wyżynie Łódzkiej, Górach Świętokrzyskim i lokalnie na Lubelszczyźnie - Lasy Parczewskie, Lasy Sobiborskie, Lasy Strzeleckie. Widywana w łuku Karpat, na Roztoczu, w Beskidzie Żywieckim, Makowskim, Śląskim, Małym i Wyspowym. Zagęszczenie w buczynach Wyżyny Krakowsko-Częstochowski wynosi 0,5-0,9 par na 10 hektarów, na Ziemi Przemyskiej - 0,7-1,3 par, na Podlasiu 0,7-1,2 par, Roztoczu 1,5-2,5 par i w Puszczy Bukowej 1,0-1,8 par lęgowych. W górach jego areały sięgają regla górnego do 1100 m n.p.m. Na zachodzie Polski rzadko spotykany ptak - pojedyncze osobniki w Lubuskiem (w latach 80. 5 stanowisk), większości Wielkopolski (150–170 par) i na Śląsku. W kraju przebywa od maja do września, czasem października. Lokalnie muchołówkę małą spotkać można na obrzeżach osiedli w Szczecinie, Warszawie, Białymstoku i Trójmieście, jak też w parkach Poznania i Kórnika w Wielkopolsce. Najliczniej występuje w Parkach Narodowych Białowieskim, Drawskim, Bieszczadzkim i Magurskim (140–200 par). W Puszczy Białowieskiej żyje 10% polskiej populacji tych muchołówek (1300–1400 par).

Europejska populacja liczy 1 200 000 - 10 000 000 par lęgowych. Najliczniej gatunek ten lęgnie się w Rosji (od 1 000 000 do 10 000 000 par), Białorusi (60 000 - 100 000 par), Łotwie (50 000 - 80 000), Słowacji (50 000 - 100 000), Rumunii (20 000 - 40 000) i na Litwie (15 000 - 25 000). Rozmieszczenie, jak i liczebność muchołówki małej w Polsce w XIX w. i II połowie XX wieku było podobne. Wycinanie starodrzewi na wschodzie kraju na przełomie XIX w. i XX w. spowodowało zmalenie populacji. Obecnie populacje lokalnie rosną, np. w okolicach Warszawy ze względu na objęcie ochroną starych drzew. Tylko orientacyjnie można określić polską populację na 5000 - 10 000 par. Najliczniejsze grupy znajdują się na Pomorzu, Mazurach, Podlasiu i w Karpatach. Wśród rodzimych gatunków muchołówek ta jest najmniejsza (jak wskazuje nazwa).

Charakterystyka

Cechy rozpoznawcze

Muchołówka mała na zimowisku w Indiach

Samiec (od góry) i samica muchołówki małej

Bez białego lusterka na skrzydle i bez ciemnych plamek na czole i piersi. Samiec ubarwieniem bardzo podobny do rudzika, od którego różni się tym, że czerwień piersi nie sięga oka, a brzegi ogona są białe. Jeśli ma ponad 2 lata to ma rdzawe podgardle i pierś. Wierzch jego głowy i policzki są szare, grzbiet i wierzch skrzydeł brązowy. Pełna szata wykształca się w trzecim roku życia. Młode samce nie mają plamy na podgardlu i piersi. W tym miejscu znajdują się zółtobrązowe piórka między którymi widać pojedyncze rdzawe. Białe plamy na bokach ogona (na 2/3 długości zewnętrznych sterówek, choć końce są już czarne) widać jednak zarówno u samców, jak i samic czy osobników młodocianych. Szczególnie dobrze je widać w czasie lotu (u rudzika wszystkie pióra ogonowe są ciemne). Środkowe sterówki są jednolicie czarne, co sprawia wrażenie dwóch plam na ogonie. Osobniki młodociane i samice są z wierzchu, na głowie, karku, grzbiecie, wierzchu skrzydeł, brązowe. Obie płci mają kuper o takim samym kolorze co grzbiet, a spód ciała brudnobiały.

W przeciwieństwie do innych muchołówek brakuje czarno-białego kontrastu. Ma też większe wymagania do gniazdowania niż muchołówka żałobna i białoszyja oraz jest od nich mniejsza (znacznie mniejsza też od wróbla). Samica i osobniki młodociane przypominają upierzeniem samicę muchołówki żałobnej, ale nie mają białych plam na wierzchu skrzydeł. Podobne rudziki mają rdzawą plamę nie tylko na szyi i piersi, ale i na policzkach oraz czole. Cechą charakterystyczną u opisywanej muchołówki małej jest jednak przede wszystkim ciemny koniec ogona i białe plamy u jego nasady.

Dane liczbowe

• Długość: 11,5 cm
• Rozpiętość skrzydeł: 20,5 cm
• Skrzydło złożone: 6,4–7 cm
• Ogon: 5 cm
• Masa ciała: 9–11 g

Śpiew 

Wysokie w tonie dzwoneczki o opadającym miękkim tonie (jak piecuszek): tink, tink, tink, daj, daj, daj, da. Głos wabiący: krótkie srr, ile, juljo (podobnie jak czyżyk). Czysty i trochę narzekający śpiew samców siedzących na wyeksponowanych gałęziach najczęściej słychać w maju i czerwcu.

Zachowanie

To ptak typowo dzienny o największej aktywności w godzinach porannych. W miejscu gniazdowania można zobaczyć go pojedynczo, w parach lub grupach rodzinnych. Trudna do zauważenia, gdyż większość czasu przebywa w koronach drzew, gdzie prowadzi skryty tryb życia. Można go zobaczyć jak macha ogonem, czasem go stawiając, podczas gdy jego skrzydła zwisają.

Biotop

Szlak migracji północnośrodkowoeuropejskich muchołówek małych

Występuje na terenie całej Polski w starych liściastych i mieszanych lasach nizin, wyżyn i gór o bogatym podszycie ze względu jednak na to, że tego rodzaju drzewostany zachowały się w niewielu okolicach, należy obecnie do ptaków rzadszych. Spotkać go można w mieszanych buczynach górskich i podgórskich oraz w lasach jodłowo-bukowych (naturalnych i zbliżonych do pierwotnych). Przebywa wysoko w koronach drzew (preferuje te próchniejące). Przy występowaniu zwartych lasów liściastych jego areał w Europie rozpada się na izolowane stanowiska. Wymaga ponad 80-100 letnich drzewostanów, cienistych, próchniejących i z liczną etnofauną, która zapewni mu pokarm. Sporadycznie samce słyszano w dojrzałych świerczyna z nielicznym udziałem starych buków oraz w dużych zadrzewieniach śródpolnych. Preferuje miejsca wilgotne i zacienione, np. zalewiska. Pierwsza Dyrektywa Siedliskowa określa za istotne dla muchołówki małej:

• Kwaśne buczyny Luzulo-Fagenion
• Żyzne buczyny Dentario glandulose-Fagenion, Galio odorati-Fagenion
• Górskie jaworzyny ziołoroślowe Aceri-Fagetum
• Ciepłolubne buczyny storczykowe Cephalanthero-Fagenion
• Grąd subatlantycki Stellario-Carpinetum
• Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum
• Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe
• Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe Ficario-Ulmetum

Pożywienie

Wystawione elementy roślin są dobrym miejscem dla wypatrywania latającej zdobyczy

Owady, przeważnie dwuskrzydłe - muchy i małe motyle (również ich larwy i poczwarki), oraz pajęczaki. Wymaga dużych ich ilości. Łowi je w koronach drzew w locie, najpierw wypatrując ofiar z eksponowanego miejsca, np. z suchej, bezlistnej gałęzi. W pogoni może dotrzeć do dość gęstych krzaków i zadrzewień w parkach. Może też je zbierać ze spodniej strony liści zawisając w powietrzu jak koliber. Pod koniec lata dieta staje się bardziej roślinna. Pojawiają się w niej owoce bzu czarnego i koralowego.

Okres lęgowy

Toki

Początek okresu godowego daje fletowy śpiew samca wabiąc tym samym samicę przelatywaniem w pobliżu wybranej dziupli. Ten przylatuje wiosną o kilka dni wcześniej niż samica. Tworzone pary są monogamiczne. W czasie wyprowadzania lęgów muchołówki stają się ptakami terytorialnymi - samiec odzywa się do 300 m od gniazda.

Gniazdo

Okres lęgowy trwa od czerwca do lipca - 1 lęg w ciągu roku. W płytkiej półotwartej dziupli (także w skrzynce lęgowej o większym otworze zawieszonej 2 m nad ziemią (odległość między nimi 20 - 30 m), w niszy, szczelinie drzewa, za odstającą korą lub w kącie gałęzi luźno usłane ze źdźbeł. Wysłane jest drobnym włosiem, zielonym mchem i suchymi liśćmi. Jego średnica dochodzi do 10 cm i budowane jest przez samicę.

Jaja

5–7 jaj, na kremowym lub zielonkawym tle obficie nakrapiane rdzawymi plamkami. Znoszone są w połowie maja. Przylot w maju, odlot w sierpniu.

Wychowywanie i potomstwo

Opieka nad potomstwem nie różni się od tego w jakich sposób robią to inne pokrewne gatunki. Wysiadywanie trwa od 13 do 14 dni. Pisklęta w gnieździe pozostają około 2 tygodni. Karmią je oboje rodzice, również do dwóch tygodniach po opuszczeniu dziupli. Dojrzałość płciowa osiągana jest w 2 roku życia.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Szkodzi jej deszczowa aura latem, drapieżniki gniazdowe i nieodpowiednia gospodarka leśna:

• nadmierne wycinanie starych drzew liściastych,
• usuwanie martwych i obumierających drzew z krajobrazu.