Płochacz halny (Prunella collaris) – mały, osiadły ptak z rodziny płochaczy.

Występowanie

Zamieszkuje wysokie góry południowej i środkowej Europy, północnej Afryki i Azji aż po Japonię na wysokości ok. 2000 m n.p.m. . Zasadniczo osiadły, zimą przemieszcza się jedynie w niższe partie gór i koczuje na niedalekie odległości. Preferowany biotop wyznacza jednocześnie nieciągły obszar występowania tego gatunku.

W Polsce bardzo nieliczny ptak lęgowy (375–385 par). Jeden z najbardziej wysokogórskich gatunków krajowej awifauny. Występuje punktowo w Karpatach i Sudetach, głównie w Tatrzańskim Parku Narodowym na wysokości od 1200 do 2250 n.p.m. Tu znajduje się największa krajowa populacja - dokładne liczenia wykazały prawie 360 par lęgowych w Tatrach, ponad 100 występowało w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, dużo mniej Dolinę Gąsienicową i Kocioł Morskiego Oka. Mniej liczne stanowisko znajduje się na Babiej Górze, gdzie około 10 par lęgowych wyprowadza młode. Kilka do kilkunastu par gniazduje w Karkonoszach i prawdopodobnie w Bieszczadach, gdzie obserwuje się go w okresie lęgowym (brak dowodów na wyprowadzanie tam lęgów). Wyjątkowo parę razy widziano go kilka razy wiosną i zimą poza miejscami lęgowymi pod Łodzią i na Kielecczyźnie. Warto wspomnieć, że polskie płochacze są najbardziej na północ występującymi ptakami z tego gatunku w Europie.

Charakterystyka

Płochacze halne są ptakami osiadłymi, schodzącymi zimą w niższe partie gór

Cechy gatunku

Tonacja ubarwienia szara i brązowa z dużymi, trójkątnymi, brązowymi plamami na grzbiecie, które układają się w paski. Pierś i boki ciała w kolorze jaśniejszym - rdzawoczerwonym, ogon i skrzydła ciemnobrązowe, a nad okiem jaśniejsza brew. Głowa popielata, gardło białawe w czarne plamki. Na podgardlu widnieje biała plama upstrzona małymi plamkami ułożonymi w rzędy. Spód ciała z rdzawymi plamami na bokach. Na skrzydłach duże pokrywy tworzą ciemne plamy z białymi podkreśleniami. Spiczasty dziób jest żółtawy (w tym różni się od grubego i szarego dzioba wróbla). Obie płci mają identyczne ubarwienie, samiec może jedynie być nieznacznie intensywniejsze barwy. Młode ptaki mają szare ubarwienie, niepaskowane podgardle, a pozostałe części spodu ciała są płowożółte, z gęsto ułożonymi, brązowymi paskami.

Ptak wielkości skowronka, mniejszy od szpaka, ale większy od pokrzywnicy.
Nie jest płochliwy, więc człowiek może podejść do niego na odległość paru kroków. Częściej widywany przez turystów w pobliżu schronisk jesienią i zimą, choć nierzadko mylony z wróblem (jest od niego większy, ma bardziej skontrastowane ubarwienie). W okresie lęgowym jest trudny do obserwacji, gdyż przebywa w niedostępnych miejscach.

Głos

Przypomina śpiew skowronka - prosty kilkusylabowa melodia z gwizdami. Gdy samiec śpiewa siedzi zwykle na ziemi. Trele wykonuje czasem też w locie.

Wymiary średnie

długość ciała 

ok. 17 cm

rozpiętość skrzydeł 

30 cm

Masa ciała

35-40 g

Biotop

To typowy ptak górski żyjący na otwartych przestrzennych. Zasiedla wysokogórskie łąki, hale z grupami skał, usypiskami, blokami skalnymi, gołoborzami i piargami ponad granicą lasu - w piętrze hal i kosodrzewiny. Po obfitych opadach śniegu płochacze zlatują do niżej położonych terenów i tam, w niższych partiach gór gdzie jest cieplej i więcej pokarmu, zimują. Miejsca te nie znajdują się jednak zbyt daleko od gniazdowisk.

Okres lęgowy

Płochacze halne wydają na świat i wychowują młode w grupach

Na lęgowiska wraca w kwietniu. Okres lęgowy rozciąga się w czasie od maja do lipca.

Toki

Na obszarach o małym zagęszczeniu osobniczym tworzy pary monogamiczne, ale gdy płochaczy na danym terenie jest więcej dobieranie w pary ma bardziej złożony przebieg. Również system rodzicielstwa jest osobliwy dla ptaków. Gdy istnieje ku temu sposobność wyprowadza potomstwo nie dwoje partnerów, ale grupy płochaczy złożone z 3-4 samców i 3-4 samców. Zwykle wśród samców dominuje najstarszy osobnik i to on ma pierwszeństwo w kopulowaniu ze wszystkimi samicami. Pozostałe samce też mają jednak czasem szansę na ojcostwo, przynajmniej części piskląt. Poza tym to samice starają się o względy dominującego partnera. Taki układ skutkuje tak, że każda samica ma wprawdzie tylko swoje jaja w gnieździe, ale wśród nich wyklują się młode mające różnych ojców. W trakcie wychowywania młodych samce pomagają wszystkim samicom z grupy, ale najczęściej tej z którą spółkowali przed złożeniem jaj.

Gniazda

W wysoko położonej szczelinie skały, pod kamieniami rozrzuconymi na zboczach lub krzewem na ziemi, rzadziej pod głazami na wysoko położonych łąkach, z góry zawsze dobrze osłonięte. Konstrukcja jest bardzo słabo spleciona tak, że często rozpada się po wyjęciu ze szczeliny. Zewnętrzną część budują sucha źdźbła traw, korzonki i środkowa warstwa z mchu. Wyścielenie złożone jest z suchej trawy, korzonków, piór i włosia. Jest trudne do znalezienia w terenie. Często spotykano je w wysokich fundamentach górskich domów wypoczynkowych.

Ciekawostka

Polska populacja płochaczy jest najbardziej wysuniętą na północ w Europie

W okresie lęgowym jądra samców stanowią 8% masy ciała i mają średnicę kilkunastu milimetrów. Obliczono także, że w trakcie lęgów samce kopulują około 1000 razy.

Jaja

Lęgi rozłożone od połowy maja do połowy lipca. Niektóre pary wyprowadzają dwa lęgi w roku. Samica zachęca samca do kopulacji odsłaniając krwistoczerwoną kloakę. W zniesieniu 4–5 niebieskawozielonych jaj, bez plamek, o średnich wymiarach 23x16 mm.

Wysiadywanie 

Od złożenia ostatniego jaja trwa ok. 15 dni. Robią to oboje rodzice. Po wykluciu potomstwa początkowo karmią je pokarmem przetrawionym w wolu, potem przynoszą mu owady oraz inne małe bezkręgowce. Pokarm przynosi samica, jeden lub więcej samców.Pisklęta przebywają w gnieździe przez okres 14–16 dni. Po opuszczeniu lęgowiska rodzice nadal przynoszą młodym jedzenie, wtedy są to już nasiona traw i innych roślin. Gdy mija okres lęgowy płochacze tworzą małe grupki złożone z kilkunastu osobników.

Pożywienie 

Płochacze żerują zwykle na ziemi

Drobne owady (często mrówki), pająki, ślimaki, dżdżownice oraz dużo rzadziej nasiona krzewów i chwastów oraz jagody. Zimą w diecie częściej pojawiają się nasiona drzew iglastych. Gdy brakuje pokarmu naturalnego wtedy szuka ludzkich odpadków, jak i korzysta z dokarmiania.
Żeruje przeważnie na ziemi i stromych skałach, gdzie skacze lub podbiega za pokarmem. Czasem żywi się na dachach budynków i płatach śniegu. Potrafi owady chwytać w locie, w trakcie podlatywania z ziemi. Po nadejściu zimy płochacze gromadzą się blisko górskich schronisk, gdzie wyszukują pożywienia na wysypiskach odpadów.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. W Polskiej Czerwonej Księdze uznawany jest za gatunek bliski zagrożenia. Niezbędna ochrona terenów gniazdowych.