Raniuszek, raniuszek zwyczajny (Aegithalos caudatus) – gatunek małego ptaka z rodziny raniuszków.

Występowanie

Zamieszkuje większość obszaru Europy i Azji (wąski pas biegnący przez Azję Środkową do Chin, Japonii, Kamczatki), północną Afrykę. Nie spotkamy go na dalekiej Północy. Częściowo wędrowny (przeloty od marca do kwietnia, odloty od października do listopada, a niektóre migracje mają charakter inwazyjny), częściowo osiadły. Koczuje od września do listopada. Wyróżnia się około 20 podgatunków.

W Polsce nieliczny lub średnio liczny ptak lęgowy (podgatunek nominatywny Ae. caudatus caudatus). W niektórych latach pojawia się masowo podczas przelotów. Raniuszki czarnobrewe (z podgatunku Ae. caudatus europaeus) obserwuje się poza sezonem lęgowym w całym kraju, ale zwłaszcza na zachodzie. Na Dolnym Śląsku sporadycznie gniazdują, tam i w innych regionach spotyka się niekiedy również pary mieszane z podgatunkiem nominatywnym.^[3] Objęty ochroną gatunkową. W górach raniuszki spotyka się do 1100 m n.p.m. Najczęściej raniuszka widuje się jesienią i zimą na jego terenach lęgowych. Dominuje podgatunek o białe głowie, ale spotyka się formę z szerokimi brwiami sięgającymi do grzbietu. Zimuje w lasach liściastych i mieszanych.

Morfologia

Forma skandynawska

Dorosły osobnik formy kontynentalnej

Powabny ptak pod względem zachowania i upierzenia. Zachowaniem przypomina sikorę, ale różni się od niej wyraźnie puszystą sylwetką i długim schodkowatym ogonem. Charakterystyczna sylwetka: kulisty tułów i nieproporcjonalnie długi, czarno-biały ogon. Obie płci ubarwione jednakowo. Wierzch ciała i skrzydła czarne, czarnobrązowe lotki z wąskimi białymi brzegami (lamówkami). Na brązowych bokach ciała winne plamy. Ogon czarny z białymi brzegami (skrajne sterówki są biało zakończone) stanowi długość aż dwóch trzecich ciała. Pióra na barkach oraz kuper blado-czerwone. Brzuch biały z delikatnym różowym nalotem. Głowa czysto biała (u podgatunku Ae. c. caudatus) lub biała z czarną, szeroką pręgą nad okiem (u podgatunku Ae. c. europaeus) łączącą się na karku, szyja biała. Oko z czerwoną obwódką i z czarnobrązową tęczówką. Dziób czarny, malutki, spiczasty, sztywny i stożkowaty. Czarne są również nogi. Młode ciemniejsze, mniej różowe i z krótszym ogonem. Pisklęta są szaro upierzone i nie mają ciemnego grzbietu.

Przynależność do danego podgatunku raniuszka można poznać po ubarwieniu głowy. Północne populacje mają białe pióra na głowie i czysto-biały spód ciała, a południowe czarną brew na okiem. W Europie istnieje dość szeroki pas, gdzie obie formy barwne mogą się krzyżować dając mieszańce o różnie ubarwionej głowie. Natomiast w oparciu o wykształcenie sterówek określa się wiek złapanego osobnika. Młode ptaki w pierwszym roku życia mają środkowe sterówki wyraźnie krótsze. U starszych raniuszków pióra ogonowe są jednakowej długości. Jest dużo mniejszy od wróbla. W locie przypomina pierzastą kulkę z rękojeścią.

Wymiary średnie

długość ciała 

ok. 14 cm

rozpiętość skrzydeł 

ok. 16-19 cm

Masa ciała

ok. 7-10 g

Głos

Odzywają się bardzo cichym, miękkim i metalicznym "sik sik" lub "terr terr". W locie wydaje wysokie "cij". Niewyraźna i piszcząca piosenka raniuszka nie jest jednak zbyt charakterystyczna.

Występowanie

Forma brytyjska Aegithalos caudatus rosacaeus z ośmioma młodymi

Środowisko

Lasy liściaste i mieszane, bory, młodniki, skraje lasów, zadrzewienia śródpolne, dawniej również parki i ogrody, które obecnie omija. Preferuje siedliska z bujną roślinnością i brzozami - to na nich najczęściej budują swe gniazda. Drzewo to dorastając w pewnym momencie zaczyna rozwidlać bowiem gałęzie w kształt litery "V", u ich nasady najczęściej lokowane jest gniazdo. Nie gnieździ się również w zadrzewieniach śródpolnych. Zimą można spotkać te ptaki w większej ilości wraz z sikorami w pobliżu siedzib ludzkich.

Zasięg występowania

Gniazdowiska raniuszka ciągną się długim pasmem od Portugalii i Irlandii aż po Kamczatkę i Japonię. Na północy sięgają po północną Skandynawię, na południu – po środkowe Chiny. Większość populacji jest osiadła, ale przed najsilniejszymi mrozami przenoszą się bardziej na południe.

Pożywienie

Mały dziobek raniuszka jest zbyt słaby, by ptaki te mogły poradzić sobie z twardym lub zamarzniętym pożywieniem. Dlatego żywią się one wyłącznie owadami (np. mszycami), ich larwami i jajeczkami, pająkami lub innymi małymi bezkręgowcami. Raniuszek swym ostrym dziobem wyjmuje owady z pęknięć w korze lub na rozgałęzieniach drzew. Zbiera je też z powierzchni gałęzi, ich czubków i liści. Porusza się przy tym lekko i zgrabnie. Ptaki te żywią się też nasionami i jagodami, tak miękkimi, że mogą je bez problemu rozłupać. Ich ulubionymi krzewami są trzmielina i wiciokrzew. Po przejrzeniu jednego drzewka falistym lotem przelatują na następne, gdzie kontynuują poszukiwania. Towarzyszy temu piskliwe i skrzypiące wabienie. Raniuszki zaliczano kiedyś do sikorek, ale w odróżnieniu od nich nigdy nie zbierają pożywienia z ziemi. Prawdą jest jednak, że ci akrobaci potrafią, tak jak i sikory, zawisnąć na gałęzi głową w dół. Często trzymają się tylko jedną nogą, a drugą przytrzymują jedzenie. Zimą, z nastaniem silnych mrozów, raniuszki głodują, zwłaszcza kiedy gałązki okryte są pancerzem lodu.

Tryb życia i zachowanie

Raniuszek rzadko przebywa samotnie

Tylko wyjątkowo można spotkać raniuszka samego. Najczęściej ptaki te łączą się w rodzinne stadka. Na początku pory lęgowej liczą one najwyżej pięć ptaków, a później, jesienią i w zimie, koczujące stada rozrastają się do 20 lub więcej osobników. Zimowe stada tworzy kilka rodzin. Razem przeszukują drzewa ze zręcznością myszy. Potrafią dostrzec nawet dobrze poukrywane owadzie jaja, poczwarki czy larwy. Wiosną raniuszki bronią swych gniazdowisk. Poza porą lęgową stada strzegą źródła pożywienia i miejsca noclegów przed innymi ptakami. W zimie wszystkie raniuszki przemieszczają się w poszukiwaniu pożywienia, nie są to jednak ptaki wędrowne i przez wiele lat przebywają w tym samym regionie. Do ich stad przyłączają się z reguły liczne sikorki, pełzacze i mysikróliki. Łączenie się w duże stada, w których wszystkie ptaki współpracują, zwiększa szanse przeżycia raniuszków. Nocują, siadając obok siebie na gałęzi z nastroszonymi piórkami, tak aby ich małe ciała w miarę możliwości nie traciły ciepła. Później, wiosną, każda para nocuje w swym ciepłym gnieździe. W okresie lęgowym raniuszki są skryte i starają nie rzucać się w oczy. Ptaki te słabo latają, choć są ruchliwe i zwinnie skaczą po gałęziach.

Rozród

Młode raniuszki

Zimą spotyka się rodzinne stada raniuszków

Gdy zimą pogoda zaczyna być łagodniejsza, już w lutym duże stada raniuszków zaczynają rozpadać się na mniejsze grupki samic i samców. Pod koniec marca większość par ma już własne terytorium na gniazdo. Znajdują się one na tym samym terenie, gdzie stadko przebywało zimą i szukało pokarmu. W każdym stadzie gniazduje jednak tylko para przywódców, pozostałym samcom i samicom przypada rola pomocników, pomagających gniazdującej parze karmić potomstwo. Pomocnicy ci najczęściej są krewnymi przywódcy. Tworzone pary są monogamiczne.

Gniazdo

Każda para przez prawie trzy tygodnie zbiera materiał i buduje skomplikowane, jajowate, wiszące dość duże gniazdo z bocznym wejściem od góry. W tym okresie partnerzy ani na chwilę nie rozłączają się od siebie. Raniuszki zaczynają jego budowę od dna, potem wznoszą ściany. Materiałem budowlanym tej zamkniętej konstrukcji jest mech łączony pajęczyną, włóknami roślinnymi (np. cienkimi źdźbłami traw) oraz puch z przekwitłych topoli. Ptaki dodają kolejne warstwy, a na końcu formują mały, owalny otwór wlotowy. Zewnętrzną ścianę gniazda maskują porostami, kokonami, strzępami pajęczyn i mchami, które znajdują się w pobliżu, wnętrze wyściełają grubą warstwą piórek. Kulisty lub owalny kształt gniazda różni go od lęgowisk sikor.

Są położone blisko pnia na rozwidleniach gałęzi krzaku lub drzewa liściastego na różnej wysokości (czasem też na jałowcu, świerku, częściej wyżej położone) dość daleko od siebie, więc nie tworzą kolonii. Mają kształt misternie uwitej wydłużonej pionowo kuli ze skośnie położonym otworem. Budowa gniazda najpierw wykonywana jest przez jednego z partnerów, który wykorzystuje tylko przyniesiony przez siebie budulec w dziobie. Drugi czeka w tym czasie aż pierwszy dokończy swoją część, a następnie kontynuuje budowę. Ukrycie gniazda jest tak dobre, że często można go zlokalizować tylko w trakcie przylotu rodziców z pokarmem.

Jaja

Sezon lęgowy trwa od kwietnia do maja. Ptak wyprowadza 1-2 lęgi w ciągu roku. Samica raniuszka znosi od 7 do 10 rdzawo drobno nakrapianych białych lub żółtawych jaj, ale często zostają one zniszczone przez inne zwierzęta. Niebezpieczeństwo jest największe szczególnie na początku pory lęgowej, kiedy gniazdo nie jest jeszcze dobrze zakryte liśćmi.
Czasem w gnieździe raniuszka można znaleźć nawet 20 jaj. Oznacza to jednak, że zostały zniesione przez dwie samice.

Wysiadywanie

Raniuszki wyróżniają się ubarwieniem, nieproporcjonalnie długim ogonem i falistym lotem, toteż łatwo je rozpoznać

Jaja wysiadywane są przez 12-13 dni tylko przez samicę. W tym czasie samiec ją dokarmia. Potomstwem, gniazdownikami, rodzice opiekują się wspólnie je karmiąc. Pisklęta opuszczają gniazdo po 15-20 dniach. Potem przebywają w pobliżu miejsca wyklucia w małych stadkach.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Raniuszek to symbol Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków. Jego logo zaprojektował Jerzy Desselberger, a po raz pierwszy zaprezentował go na łamach kwartalnika „Ptaki" w 1993 roku. Od tego momentu ptak znalazł się w herbie organizacji.