Sosnówka, sikora sosnówka (Periparus ater syn. Parus ater) – niewielki ptak z rodziny sikor.

Występowanie

Zamieszkuje prawie całą Europę, północne i centralne obszary leśnej strefy Azji i północno-zachodnią Afrykę. Bardziej na południe występują izolowane tereny lęgowe w borach iglastych położonych w wysokich górach - są to prawdopodobnie pozostałości po ostatnim okresie lodowcowym. Obecnie tamtejsze populację zwiększają osobniki wędrujące tu z północy. Gnieżdżące się tam sikory sosnówki mogą czasami migrować masowo na zimę w kierunku południowym. Częściowo osiadły, w zimie zwłaszcza ptaki z północnych populacji podejmują niedalekie wędrówki i koczują (przyloty od marca do maja i odloty od września do października). Migrują na Półwysep Pirenejski i nad basem Morza Śródziemnego. Po drodze czeka na nie wprawdzie wiele zagrożeń, ale na zimowiskach łatwiej jest o pokarm. Jednak większość osobników zachodniej i środkowej Europy pozostaje na terenach lęgowych. Większość z nich cierpi z powodu zimna i zwłaszcza braku pokarmu, który muszą zbierać w ciągu krótkiech dni aby przetrwać długie zimowe noce. Wprowadzanie świerkowych monokultur na niziny i pogórza sprawiło, że znacznie powiększył się obszar występowania tego gatunku, szczególnie w zachodniej i środkowej Europie.

W Polsce (podgatunek nominatywny P. ater ater) liczny ptak lęgowy w górach (spotykana do wysokości 1500 m n.p.m.) i na północy (Pomorze, Mazury, Podlasie), w pozostałej części kraju nieliczny. Najmniejsza z sikor występujących w całej Polsce również zimą. Co kilka lat notuje się w kraju zimą zwiększoną liczbę osobników.

Podgatunki

Przypuszczalnie irlandzka sosnówka P. a. hibernicus z żółtawymi policzkami i piersią

Wyróżnia się następujące podgatunki, zamieszkujące odpowiednio:

• P. ater ater — Europa Centralna od Polski poprzez europejską Rosję, Syberię aż do Pacyfiku
• P. ater abietum — zachodnia (do polskiej zachodniej granicy) i południowa Europa
• P. ater britannicus — Wyspy Brytyjskie i Półwysep Pirenejski
• P. ater vieireae — Półwysep Iberyjski
• P. ater sardus — Sardynia i Korsyka
• P. ater isularis — Japonia
• P. ater rufipectus — okolice jeziora Issyk-kul w północnowschodnim Kirgistanie
• P. ater melanolophus — zachodnie i centralne Himalaje. Jest uważany przez niektórych ornitologów za oddzielny gatunek - sikorkę rdzawoboczną. W ostatnich latach jednak stwierdzono przy pomocy genetycznych i morfologicznych badań, że jest jednak podgatunkiem P. ater, który mimo dość odmiennego ubarwienia jest najbardziej spokrewniony z podgatunkami: P. aler martensi i południową odmianą P. aler aemodius.
• P. aler martensi — wschodnie Himalaje.
• P. aler aemodius — Nepal i Tybet, w roku 2005 w wyniku badań genetyczno-morfologicznych wysunięto propozycje o oddzielenie populacji ze środkowych Chin w nowy podgatunek P. aler ackodedicatus.
• P. ater ledouci — północnozachodnia Afryka.
• P. ater atlas — w okolicach gór Atlas.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Drobny ptak o krępej sylwetce i dużej głowie. Podobna do bogatki, lecz mniejsza i bledsza. Charakterystycznymi cechami odróżniającymi są: brak czarnego krawata oraz podłużna biała plama na karku, która wraz z białymi policzkami tworzy trzy "okienka". Upierzenie jest ciemne, szaroczarne, która ma być odbiciem ponurych ciemności panujących w górskich świerczynach. Dlatego też brakuje u niej jaskrawych barw, które widać u innych sikor. Obie płci ubarwione jednakowo. Głowa i gardło czarne z białymi policzkami i plamą na karku i potylicy. Upierzenie na brzuchu od białego do jasnobeżowego (nie ma tu czarnej pręgi jak u bogatki ani żółtawych odcieni). Wierzch ciała, skrzydła i ogon szaroniebieskie (u podgatunków: nominatywnego P. ater ater, P. ater isularis i P. ater rufipectus) lub oliwkowozielone (u podgatunków P. ater britannicus i P. ater abietum). Na skrzydłach dwa białe paski (utworzone z białych zakończeń pokryw skrzydłowych), które są bardziej wyrazistsze niż u innych sikor. Pomagają one w oznaczeniu ptaka z większej odległości. Dziób cienki, czarny, nogi ołowianoszare. Młode podobne do dorosłych, ale z mniej wyraźnym rysunkiem.
Sikora najbardziej przypominająca bogatkę, ale jest od niej mniejsza (podobnie jak w stosunku do wróbla). Ma podobny rysunek do sikory bogatki, ale ma dodatkową białą plamę na karku.

Zachowanie

Sosnówki zimą odwiedzają karmniki w pobliżu ludzkich siedzib

Bardzo ruchliwa. Nie kryje się przed człowiekiem. To ptak towarzyski, bo poza okresem lęgowym tworzy stada, których liczebność dochodzi do kilkudziesięciu osobników, a w czasie migracji nawet kilku tysięcy. Zimą w Polsce można ja spotkać stadach mieszanych, które tworzy z innymi sikorami, pełzaczami, kowalikami, mysikrólikami i dzięciołami. Ptaki razem szukają pokarmu i ostrzegają się nawzajem przed drapieżnikami. Głównym naturalnym wrogiem sosnówek są sóweczki - kiedy je zauważą od razu alarmują o ich obecności.

Rozmiary

długość ciała

ok. 11 cm,

rozpiętość skrzydeł

ok. 18 cm

Masa ciała 

ok. 8 g

Głos 

Wabi m.in. wysokim, cienkim, krótkim "si-si-si" (podobne w brzmieniu do mysikrólika), a zaniepokojenie wyraża smętnym, nosowym, niewyraźnym "tiiju". Głos czysty i miękki, bez dźwięków trzeszczących takich jak u bogatki. Śpiew to głośne, rytmiczne, jasno brzmiące i monotonne "wici-wici-wici", nieco podobne do śpiewu bogatki, ale zawsze dwusylabowe, płynnie połączone i szybsze. Często śpiewa siedząc na wierzchołku drzewa. Melodia sosnówki rozlega się wśród świerczyn od jesieni do początku lata. Ptaki milkną w trakcie niesprzyjającej zimowej pogody, ale odzywają się od razy, gdy zaświeci słońce. Niektóre strofy piosenki przypominają wykonanie bogatki, choć sosnówka wykonuje je szybciej i głośniej.

Zachowanie 

Bardzo ruchliwa i zwinna, żerując często zwiesza się z gałązek głową w dół. Przebywa głównie w koronach drzew.

Długość życia

Zwykle ok. 2 lat, choć odnotowano też ptaka żyjącego 8 lat i 9 miesięcy.

Środowisko

Związana z drzewami iglastymi, głównie świerkiem. Preferuje głębsze partie starych, zwartych borów świerkowych i jodłowych (tu jest to najliczniejsza sikora), zwłaszcza rosnące w wyższych położeniach górskich lub na suchych stanowiskach, ale też lasy mieszane z tymi drzewami. W górach spotykana tylko w lasach regla górnego. Wbrew nazwie, lasy sosnowe zamieszkuje rzadko i nielicznie. Występuje też w ogrodach lub na cmentarzach z wysokimi świerkami. Rzadko zamieszkuje lasy liściaste z domieszką drzew iglastych. W przeciwieństwie do bogatki i modraszki omija parki i drzewostany liściaste. Brytyjski podgatunek P. ater britannicus zamieszkuje również lasy liściaste i parki.

Pożywienie 

Sosnówki żerują głównie na cienkich gałązkach drzew iglastych

Owady żyjące na drzewach iglastych poczwarki, imago, ich gąsienice i jajeczka, zbierane z gałązek drzew oraz z igieł, również muchówki, mszyce, rośliniarki. Oprócz tego pająki i inne bezkręgowce. W okresie zimowym zjada nasiona świerka, a także sosen, limb, buka i jodeł. W "latach nasiennych" - okresach urodzaju nasion świerka - robi zapasy pożywienia, ukrywając je w spękaniach kory i pomiędzy igliwiem.

Dla przebywających zimą na terenach lęgowych ptaków zima to trudny okres. Najgorzej znoszą go przy grubej pokrywie śnieżnej, która może zalegać na gałęziach, w czasie szronu i szadzi. W takim przypadku sikory nie mogą dostać się do korowiny i igliwia, gdzie ukrywają się stadia spoczynkowe owadów. Często w tym okresie szukają nasion na ziemi lub odwiedzają karmniki. Ptak gromadzi zapasy na zimę o początek okresu lęgowego poprzez wciskanie owadów i nasion w zakamarki kory, pomiędzy igły lub w ziemię.

Pomiędzy gałęźmi i igłami w koronach drzew iglastych wykazują bardzo dużą ruchliwość i zwinność. Często sosnówki można zobaczyć jak zwieszają się na zakończeniach pędów stale szukając pomiędzy poszczególnymi igłami smakowitych kąsków, np. wydłubując nasiona z szyszek. Rzadziej spotykana na żerowaniu na pniu czy grubych gałęziach.
Sikora sosnówka konkuruje o pokarm z innymi gatunkami sikor, zwłaszcza z czubatką i czarnogłówką. Ze względu na małą masę i wyspecjalizowaną budowę dzioba jest w stanie lepiej korzystać z zasobów pokarmowych znajdujących się na najcieńszych, zewnętrznych gałązkach iglastych drzew. Pozostałe sikory żerują wewnątrz koron drzew, na grubszych gałęziach i pniach. W ten sposób sikory dzielą drzewo na strefy w którym najchętniej zdobywają pożywienie i unikają jego podbierania. Gdy w danym miejscu brakuje danego gatunku sikory to inny zajmuje zwolniony obszar żerowania.

Lęgi

W ubarwieniu sosnówki brakuje bardziej jaskrawych elementów typowych dla bogatki czy modraszki

Wyprowadza jeden lub dwa lęgi w roku, pierwszy zwykle w końcu kwietnia lub maju, a ewentualny drugi - w czerwcu. Okres lęgów może się opóźniać zależnie od pogody, zwłaszcza wysoko w górach. Zupełnie wyjątkowo zdarza się wyprowadzenie trzeciego lęgu w sezonie. Tworzone pary są monogamiczne.

Gniazdo

Naturalne dziuple lub budki lęgowe z małym otworem wejściowym, położone nisko (do 2 m nad ziemią), czasem w spróchniałym pieńku. Wyjątkowo także norka w ziemi, zwłaszcza tam gdzie jest duża konkurencja o miejsca lęgowe i sosnówka przegrywa z większymi gatunkami. Gniazdo grubo wyściełane jest mchem, gęsto splecioną sierścią i wełną, a zbudowane z traw. Zwykle nie ma tam piór.
W lasach iglastych sosnówki rzadko mogą znaleźć odpowiednie dziuple po dzięciołach dlatego też zakładają gniazda w różnych nadających się do tego miejscach - rozłupanych drzewach, korzeniach, a nawet w norach myszy na ziemi. Aby zasiedliły budkę lęgową ta musi mieć wlot o średnicy 27-28 mm (w przypadku bogatki jest szerszy, bo ok. 32-34 mm).

Jaja i wysiadywanie

Samica składa w maju 7-10 matowych białych jaj o czerwonych nakrapianiu, podobnych do jaj modraszki. Jaja są wysiadywane wyłącznie przez samicę, przez 14-16 dni.

Pisklęta

Młode, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 18-20 dniach i następnie koczują wraz z rodzicami w koronach drzew. Po wykluciu potomstwem zajmują się oboje rodzice. Samiec zbiera dla piskląt małe gąsienice motyli.

Status i ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.