Sowa jarzębata (Surnia ulula) – średni ptak drapieżny z rodziny puszczykowatych, jedyny gatunek z rodzaju Surnia^[3].

Występowanie

Zamieszkuje tajgę północnej Eurazji (od Norwegii po Kamczatkę i Sachalin) oraz lasotundrę Ameryki Północnej, głównie Kanadę. Ostatnio południowa granica zasięgu przesuwa się ku północy. Osiadła, ale niekiedy odbywa niewielkie wędrówki na południe, zwłaszcza gdy brakuje pokarmu.

Do Polski niegdyś (w XIX w. i 1. połowie XX wieku) nielicznie, ale regularnie zalatywała, najczęściej w okresie zimowym. Obecnie pojawia się w Polsce tylko wyjątkowo. Po II wojnie światowej obserwowano pojedyncze osobniki tylko trzykrotnie: w czerwcu 1970 r. (na Wolinie), od grudnia 2002 do marca 2003 (koło Białowieży) oraz od końca października 2006 do marca 2007 (na Bagnach Biebrzańskich, a następnie u ujścia Wisły). W innych krajach Europy Środkowej również widywana głównie zimą, przeloty trwają od października do stycznia .

Charakterystyka

Sowa jarzębata

Wygląd zewnętrzny

Sylwetka smukła z długim ogonem i stosunkowo małą głową (jak na sowę). Skrzydła krótkie, spiczaste. W locie przypomina krogulca, ale odróżnia się większą głową. Obie płci ubarwione jednakowo. Duża, wyraźna szlara, w pobliżu dzioba szara, dalej ku bokom głowy przechodzi w białą, zaś na skraju ciemna. Oczy żółte. Wierzch ciała ciemnobrązowy, pokryty białymi plamami, które układają się w nieregularne, poprzeczne pasy. Na barkówkach duża, jasna plama. Pierś i brzuch białe z gęstym, cienkim poprzecznym prążkowaniem, które nadaje sowie "jarzębaty" (jastrzębiowaty) wygląd. Lotki brązowe pokryte białymi plamami. Ogon długi, z poprzecznymi białymi prążkami. Dzięki długim sterówkom może manewrować w trakcie lotu między gęstwinami. Nogi silnie opierzone. Na karku jasny rysunek imitujący oczy, sprawiający wrażenie "drugiej twarzy".
Poprzez aktywność w dzień, dość długi ogon przypomina nieco jastrzębia, choć sylwetką w locie sokoła.

Rozmiary

długość ciała 

ok. 38-40 cm,

rozpiętość skrzydeł 

ok. 78-80 cm

Masa ciała [edytuj]

masa ciała ok. 280-370 g

Głos

Alarmuje cienkim "kikiki...", podobnym do głosu sokoła. Terytorialny śpiew (wydawany przez samca na wiosnę, zarówno w dzień, jak i w nocy) to dźwięczne, wibrujące trele, przypominające ćwierkanie lub bulgotanie.

Sowa jarzębata siada często na suchym konarze i wypatruje gryzoni

Zachowanie 

Aktywna głównie za dnia (zresztą na północy zasięgu latem noce nie są ciemne). Gdyby, jak większość sów, polowała tylko o świcie i zmierzchu, nie zdążyłaby w czasie krótkich polarnych nocy zebrać odpowiedniej ilości pokarmu dla swojego wygłodniałego potomstwa. Lot prostolinijny, z naprzemiennym szybowaniem i dynamicznymi uderzeniami skrzydeł. Często siedzi na czubku drzewa, obserwując teren. Przyjmuje wtedy postawę wyprostowaną i kiwa ogonem. Nietowarzyska, przebywa głównie samotnie lub z partnerem lęgowym. Mało płochliwa. Ze względu na zamieszkiwanie bezludnych przestrzeni sowa ta nie doznała złych doświadczeń z ludźmi i objawia to ufnością, co można zauważyć na zimowiskach, gdzie jest obojętna wobec obserwatorów.

Środowisko

Tajga i inne świetliste lasy iglaste, a także mieszane i brzozowe, zwłaszcza na stokach górskich. Zazwyczaj zwarty drzewostan graniczy z otwartymi przestrzeniami: doliną rzeczną, torfowiskiem, pogorzeliskiem, porębą czy przecinką. Widywana też na łąkach i torfowiskach. Na południowym skraju zasięgu występuje również w lasach górskich.
Zauważenie jej jest o tyle łatwe, że odpoczywa na wyeksponowanych elementach terenu jak słupy, wierzchołki drzew. To miejsca z których wypatruje zdobyczy i gdy ją zauważy znienacka atakuje.

Pożywienie

Gryzonie, w czasie sezonu wegetacyjnego głównie lemingi i norniki, a zimą drobne ptaki wielkości drozda, ze względu na gorzej dostępne drobne ssaki. Wyjątkowo chwyta też płazy i ryby. Poluje z zasiadki podobnie jak jastrząb, również w dzień. Gdy czatuje jest pochylona do przodu i miarowo kręci ogonem. Doskonały słuch pozwala sowie jarzębatej upolować gryzonie poruszające się pod pokrywą śniegu.

Lęgi

Pisklęta sowy jarzębatej

Wyprowadza jeden lęg w roku, od kwietnia do początku maja. Podczas sezonu lęgowego pary są monogamiczne.

Toki 

Jeszcze długo przez stopieniem śniegu samica i samiec nawzajem nawołują się głośno oraz wykonują specyficzne loty godowe.

Gniazdo

W obszernej dziupli, naturalnej lub po dzięciole czarnym, albo na szczycie złamanego drzewa i w większych opuszczonych ptasich gniazdach. Sowa jarzębata sama nie buduje gniazd.

Jaja i wysiadywanie

Samica składa 5-13 białych jaj w odstępach 1-2 dniowych. Ich ilość w lęgu zależy od zasobności okolicy w pokarm. Jaja są wysiadywane począwszy od pierwszego jaja przez ok. 25-30 dni wyłącznie przez samicę, która jest w tym czasie karmiona przez samca.

Pisklęta

Pisklęta nie wykluwają się jednocześnie, opuszczają gniazdo po ok. 23-30 dniach. W wieku 5-6 tygodni potrafią już latać. Mają gęsty puch, zmieniają go już w trakcie pobytu w gnieździe. Właściwe upierzenie zyskują po miesiącu i wtedy te z piskląt, które wcześniej się wylęgły, latają po okolicy, choć nadal są karmione przez rodziców. Młodsze w tym czasie mogą jeszcze przesiadywać w gnieździe. Pod koniec sierpnia usamodzielniają się. Dojrzałość płciową osiągają pod koniec pierwszego roku życia.

Status i ochrona

Gatunek nie jest zagrożony wg danych IUCN (status LC – least concern). Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.