Srokosz, dzierzba srokosz (Lanius excubitor) – gatunek średniej wielkości ptaka drapieżnego z rodziny dzierzbowatych.

Występowanie

Podgatunek L.e.melanopterus

Podgatunek L. e. borealis zimujący w Hrabstwie Cumberland w USA

Srokosze występują prawie na całym świecie, prócz kontynentu Australii i Antarktydy. Gniazduje w całej Europie, oprócz Wielkiej Brytanii, gdzie ptaki te są rzadki i zalatują tam tylko zimą, Apenin i Półwyspu Bałkańskiego. To ptak powszechny w Azji, północnej Afryce i północnej części Ameryki Północnej. Tak szerokie rozprzestrzenienie sprawiło powstanie wielu podgatunków. Wyróżnia się około 20 podgatunków od Wysp Kanaryjskich po Chiny i w Syberii na północ od północnej granicy lasów, od północno-zachodniej Afryki po Półwysep Arabski do Indii. Liczebność srokoszy w Europie Zachodniej spada, podobnie jak innych dzierzb. Zmiany klimatyczne i używanie środków ochrony roślin wpływają bowiem negatywnie na liczność owadów, którymi się one żywią. Zasięg występowania poszczególnych podgatunków obejmuje:

• Lanius excubitor excubitor - północna Eurazja na zachód od Jeniseju i na północ od Pirenejów, Alp i Karpat, w tym w Polsce, gdzie jest nielicznym ptakiem lęgowym. Północne populacje wędrowne.

To największy przedstawiciel dzierzb w krajowej awifaunie. W zachodniej Polsce to gatunek nieliczny, a na wschodzie skrajnie nieliczny. Zimuje w naszym kraju regularnie i w dużej liczbie, jako jedyny gatunek dzierzb. Zatem choć można go spotkać w całym kraju jego rozmieszczenie ma charakter wyspowy. W górach nielicznie występuje do wysokości 900 m n.p.m. Najliczniejsze populacje występują na Dolnym Śląsku, zwłaszcza w dolinie Baryczy i Odry, w Wielkopolsce, okolicach Szczecina, miejscami na Mazowszu oraz nad Biebrzą. Zagęszczenie może się znacznie wahać - od 1 do ponad 30 par lęgowych przypadających na 100 km² powierzchni^[3]. Krajowe osobniki prowadzą osiadły tryb życia, choć niektóre mogą koczować na krótkie dystanse. Poza tym w kwietniu nad Wybrzeżem i w trakcie jesiennych migracji między wrześniem, a październikiem obserwować można przeloty tego gatunku spoza Polski, dokładniej z północno-wschodniej Europy. Populację środkowoeuropejskich srokoszów szacuje się na około 5000 - 10 000 par lęgowych.

• Lanius excubitor homeyeri - Ukraina po południowo-zachodnią część Rosji oraz południowo-zachodnia Syberia.
• Lanius excubitor leucopterus syn. L .e. przewalskii - północny Kazachstan i przylegające stepy wokół Barabińska.
• Lanius excubitor sibiricus - Syberia na wschód od Jeniseju po Kamczatkę osiągając na południu Amur.
• Lanius excubitor mollis - Ałtaj i północno-wschodnia Mongolia.
• Lanius excubitor funereus - Turkiestan.
• Lanius excubitor bianchii - Sachalin i Kuryle.
• Lanius excubitor borealis - Ameryka Północna.
• Lanius excubitor invictus - od Mount McKinley i północno-zachodniej Alaski po północną Kolumbię Brytyjską, Albertę i Saskatchewan.

Ciekawostki 

Do niedawna za podgatunek srokosza uważano dzierzbę śródziemnomorską (Lanius meridionalis). Liczba podgatunków sporna. Podgatunki L. excubitor borealis i L. excubitor invictus uznaje się niekiedy za osobny gatunek Lanius borealis.

Charakterystyka 

Cechy gatunku

Obie płci nie różnią się znacznie upierzeniem, choć samice mają lekko prążkowany bok ciała. Wierzch głowy, kark, grzbiet, kuper i barki popielate, ogon i skrzydła oraz podłużny pas przez oko czarnej barwy. Spód ciała jasny z szarym nalotem. Brzegi długiego ogona (białego po bokach), podgardle i lusterko (lub dwa lusterka, w zależności od podgatunku) białe. Całe ubarwienie daje charakterystyczny kontrastowy efekt, do czego nawiązuje nazwa gatunkowa porównaniem do sroki. Lotki pierwszego i drugiego rzędu mają zwykle podwójny biały pasek, choć u niektórych występuje tylko pojedynczy, co upodabnia je do dzierzby czarnoczelnej. Główną cechą, która pozwala w terenie rozpoznać srokosza jest czarna "maska' dochodząca ptakowi do dzioba, choć nie zachodząca na czoło. W dokładniejszej analizie bierze się pod uwagę fakt, że pierwsza lotka pierwszego rzędu jest o około połowę krótsza niż lotka druga, z kolei druga jest krótsza od piątej. Najdłuższe lotki to trzecia, czwarta i piąta.
Młode srokosze posiadają płowoszare plecy, a pierś i boki są poprzecznie prążkowane.

Zachowanie

To ptak częściowo osiadły czym różni się od innych dzierzb. Tylko populacje żyjące na terenach wysuniętych najbardziej na północ, którym grozi ostry mróz, odlatują na zimowiska go rejonów leżących bardziej na południe. Ptaki te latają falistym torem głownie nad otwartymi terenami. Potrafią poza tym zawisać przez pewien czas w jednym miejscu i wypatrywać stąd zdobyczy. Osiąga rozmiary zbliżone do kosa^[5]. Ptak zdenerwowanie okazuje ruchami ogona na boki. Nie kryje się przed człowiekiem. Gdy siada na podwyższonych obiektach, tzw. czatowniach, można go dostrzec z kilkuset metrów.

Wymiary średnie

długość ciała 

ok. 25 - 28 cm;rozpiętość skrzydeł :ok. 30-36 cm

Masa ciała

ok. 50-70 g

Głos

Melodia srokosza jest szczebiotliwa. Składa się z metalicznie brzmiących krótkich strof i wtrąceń będącymi imitacjami głosów innych ptaków.

Biotop

Tereny podmokłe z lasami lub pojedynczymi zadrzewieniami, często doliny rzeczne, torfowiska z pojedynczymi drzewami lub większymi zadrzewieniami, a także skraje lasów. Spotyka się go też, choć nieco rzadziej, na terenach otwartych o mozaice krajobrazu z grupami drzew, krzewów i zarośli śródpolnych lub na leśnych zrębach i polanach ze słabo rozwiniętą roślinnością zielną, nad zbiornikami wodnymi, pastwiskami, górami, w młodnikach i szpalerach. Zimą również pola uprawne. W Środkowej Europie widywany też na wielkopowierzchniowych wrzosowiskach, w zaroślach, trzcinowiskach z grupami drzew, sadach.

Okres lęgowy

Srokosze są jedynymi dzierzbami, które zimują w Polsce

Trwa od kwietnia do czerwca. Wyprowadza jeden lęg w ciągu roku.

Toki

Terytoria srokoszów są przeważnie rozległe, gdyż otaczają obszar 1 km od gniazda. Nabijanie zdobyczy, które jest zarazem magazynowaniem nadwyżek żywności, w ciernistych krzewach może być swoistym zaprezentowaniem samicy zasobności danego rewiru samca. Im więcej takich nabitych zdobyczy tym łatwiej będzie wykarmić ich potomstwo. To sprawia, że samiec ma większe szanse na znalezienie partnerki do lęgów.

Gniazdo

Na drzewie, zazwyczaj na dość znacznej wysokości (kilka metrów) w jego koronie w rozwidleniach gałęzi. Ma kształt koszyka i zbudowane jest z ciernistych gałązek, suchych łodyg roślin zielnych, kłączy i korzeni, wysłane puchem, wełną roślinną, piórami lub sierścią.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w marcu-czerwcu (w Polsce zazwyczaj w kwietniu) 5-6 zielonkawych i zarazem brązowo, gęsto nakrapianych jaj.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres około 15-16 dni głównie przez samicę. W tym czasie jej partner ją dokarmia. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 19-20 dniach^[5]. Do tego czasu i przez kolejne 2 tygodnie po wylocie oboje rodzice nadal karmią potomstwo.

Pożywienie

Czatowanie L. e. leucopterus na drucie elektrycznym w Lasach Janowskich

Srokosz potrafi upolować kosa, a także młodego szczura wędrownego, ryjówki czy mysz. Latem je głównie drobne kręgowce, jak małe ptaki, jaszczurki i inne gady, żaby i duże owady^[5], np. chrząszcze, pasikoniki, szerszenie. Srokosz ma najbardziej różnorodną dietę wśród europejskich dzierzb.

To ptak drapieżny, mimo swych niewielkich rozmiarów. Poznać to można posilnym haczykowato zagiętym dziobie, jak u ptaków szponiastych. Spotyka się go na łąkach i polach, gdy siedzi na szczytach drzew, liniach energetycznych, czubku krzewów, słupkach lub innych eksponowanych terenowych obiektach przez długi czas. Służą mu one za miejsca obserwacyjne z których może czatować na swoją główną zdobycz - małe gryzonie. Gdy brakuje mu pokarmu, np. w trakcie panowania złej pogody (w zimne i deszczowe dni), gdy nie może polować, korzysta ze zgromadzonych wcześniej i poukrywanych zapasów. Są nimi wbite na kolec norniki, zarówno całe zwierzęta, jak i ich części, czasem owady, jaszczurki, a nawet małe ptaki śpiewające (najchętniej poluje na sikorki). Nabicie ułatwia ptakowi odrywanie dziobami kęsów, bo nie musi on wykorzystywać w tym celu nóg. Na ptaki poluje tym bardziej zimą, gdy myszy są wtedy poza jego możliwościami łowieckimi. Nie zawsze pokarm musi być wbijany, czasem ptak wciska go w rozwidlenie gałęzi. Poluje na nieco większe ofiary niż jego mniejszy krewniak - gąsiorek. Żeruje przeważnie na ziemi, choć potrafi chwytać swe ofiary w locie. Upatrzoną zdobycz może atakować z powietrza lub niedaleko podlatywać za nią. Jeśli jest większa rozdziobuje ją przytrzymując stopą.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Spadek liczebności srokosza w Europie Środkowej tłumaczy się zniszczeniem siedlisk i nowoczesnym rolnictwem w wyniku działania którego brakuje ptakom myszy polnych. Ma to większe znaczenie niż sroższe zimy.