Szlachar, tracz długodzioby, długodziób (Mergus serrator) – gatunek średniego lub dużego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych, zamieszkujący Eurazję (pas od Wysp Brytyjskich, przez Benelux, Europę Środkową i Wschodnią, południową Syberię po Mandżurię i północną Japonię) oraz Amerykę Północną po Wielkie Jeziora Północnoamerykańskie na południu, a także Grenlandię i Islandię.

Niektóre populacje są osiadłe lub koczujące. Północne populacje wędrowne, przeloty w marcu–maju i październiku–grudniu. Zimuje na brzegach Morza Śródziemnego, europejskich brzegach Atlantyku, Morza Północnego, Bałtyku, pacyficznych wybrzeżach Azji oraz wschodnim i zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej.

W Polsce skrajnie nielicznie gnieździ się na Kaszubach, Pomorzu i być może na Mazurach (ok. 15 par). Liczniejszy podczas przelotów, również zimuje na wybrzeżu, głównie w dwóch rejonach: na Zatoce Pomorskiej i wzdłuż zachodniego wybrzeża oraz na Zatoce Gdańskiej.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Zarówno samiec, jak i samica mają na głowie rozdwojony, postrzępiony czub. Samiec znacznie większy, w upierzeniu godowym ma głowę i górę szyi czarne z metalicznym połyskiem, a dół szyi biały z czarną linią wzdłuż kręgosłupa. Pierś rdzawa z ciemnymi, podłużnymi pręgami, za kolorem rdzawym czarny pas z białymi plamami w kształcie łzy, łączący się z czarnym grzbietem. Brzuch biały, boki, ogon i nadogonie szare. Dziób i nogi krwistoczerwone. Samica ma głowę i szyję rdzawą, podgardle i przód szyi białe o rozmytych brzegach, reszta ciała szara z ciemnym deseniem. Żółtoczerwony dziób. Skrzydła od spodu białe, z białym lusterkiem z wierzchu. W locie na białych skrzydłach widać dwa czarne pasy. Samiec w okresie spoczynkowym i młodociane podobne do samicy, choć jej grzbiet jest ciemniejszy. Czubki młodych są krótkie. Na przodzie szyi widnieje wąski, jasny kołnierzyk.

Samica podobna do nurogęsi, ale brązowa głowa nie jest u szlachara wyraźnie odgraniczona od szyi, a jej przód nie jest czystobiały.

Rozmiary

długość ciała ok. 52–62 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 83 cm

Masa ciała

ok. 700–1400 g

Środowisko

Czyste wody, zarówno stojące jak i bieżące, w strefie tundry, tajgi i lasów mieszanych, a także morskie wybrzeża, wysepki i fiordy. Wytrzymują ostre mrozy na rzekach o wartkim prądzie, które zimą nie zamarzają.

Pożywienie

Wyłącznie zwierzęta, głównie drobne ryby słodkowodne i morskie. Pokarm zdobywają nurkując, często w stadzie.

Rozród

Okres godowy

Toki 

Już pod koniec zimy samce i samice zbliżają się do siebie i wykazują zainteresowanie, ale w pary łączą się dopiero na lęgowiskach od kwietnia do czerwca. W czasie toków kaczor wydaje z szeroko otwartym dziobem dźwięk podobny do "gneng" lub "hue-eng", a kaczka chrapliwe "rok-rok-rok". Samiec wykonuje charakterystyczne tzw. załamanie, czyli unosi głowę, a potem zanurza szybko pod wodę pierś i szyję. Jednocześnie unosi tylną część ciała.

Gniazdo 

Samica na początku maja, 3 tygodnie przed rozpoczęciem składania jaj, zaczyna szukać miejsca na gniazdo – na ziemi, często daleko od wody, w trawie, pod krzewem, rzadziej w trzcinie i innej roślinności nadbrzeżnej. Stanowi je płytka jamka wypełniona suchymi częściami roślin suchych i świeżych, zebranymi z okolicy. W czasie poszukiwań i budowy gniazda kaczor trzyma się w pobliżu na wodzie.

Okres lęgowy

Para – po lewej samica, po prawej samiec

Jaja 

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg (może znieść jaja ponownie w przypadku utraty lęgu), składając w kwietniu–czerwcu 4 do 14 różowawych lub różowawozielonkawych jaj.

Wysiadywanie 

Jaja wysiadywane są przez okres 29 do 35 dni przez samicę.

Pisklęta

Pisklęta opuszczają gniazdo po 1–3 dniach, po czym matka wodzi je nad wodę. Kaczęta w puchu mają szarobrązowe grzbiety przypominające bardzo młode tracza nurogęsi. Różnią się jednak od nich układem plam na policzkach i kształtem dzioba. Młode usamodzielniają się przed pierzeniem, które ma miejsce w wieku 60–65 dni. Po 8–9 tygodniach zdolne są do lotu.

Status, zagrożenia i ochrona

W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową. Wymaga ochrony czynnej.