Trzmielojad (pszczołojad) (Pernis apivorus) – gatunek dużego, wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych.

Występowanie

Zamieszkuje niemal całą Europę (oprócz północnej Skandynawii i większej części Wysp Brytyjskich) oraz Azję, od zachodu po środkową Syberię. Odbywa wyjątkowo długie wędrówki, jak na europejskie ptaki szponiaste. Zimuje w środkowej Afryce (podgatunek P. apivorus apivorus) lub południowej Azji (P. apivorus orientalis), ale nigdy w Europie.

W Polsce rozpowszechniony, choć występuje nierównomiernie - częściej w południowej i wschodniej części kraju. To nieliczny lub bardzo nieliczny ptak lęgowy. Przeloty w IV–V i VIII–IX.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Obie płci ubarwione podobnie, ale samiec zwykle ma szarą głowę, a samica jest ciemniejsza, bardziej brązowa i z mniej wyraźnym prążkowaniem. Upierzenie bardzo zmienne, od jasnego, śmietankowobiałego po ciemnobrunatne. Spód zawsze jaśniejszy niż grzbiet, mocno prążkowany, a na sterówkach 2–4 wyraźne ciemniejsze, poprzeczne pasy (odróżniające go od bardzo podobnego, choć nie blisko spokrewnionego, myszołowa). Podobne poprzeczne pasy widoczne również na lotkach, a w zgięciu skrzydeł charakterystyczna bardzo ciemna plama. Tylny brzeg skrzydeł i ogona zakończony ciemnym pasem. Młode bardziej brązowe, między paskami ogona mają delikatne prążkowanie. Ich oczy są ciemne, mają też żółtą woskówkę ze szczelinowatymi nozdrzami.

Dorosła samica

Tęczówka oka żółta, dziób czarny. Brak szczecin w pobliżu dzioba, natomiast gęste, sztywne pióra tworzą ochronę przed żądłami owadów. Nogi żółte, palce grube i krótkie, zakończone krótkimi, niezbyt zakrzywionymi szponami. Skok pokryty grubymi tarczkami rogowymi, które chronią przed użądleniami.

Sylwetka w locie: skrzydła długie i szerokie, o nieregularnej krawędzi; głowa niewielka, smukła, klinowata, wysunięta do przodu, podobnie jak u kukułki; ogon długi, wąski u nasady, z zaokrąglonym końcem.

Rozpoznawanie

Od myszołowa zwyczajnego różni się trzmielojad smuklejszą sylwetką, rysunkiem na skrzydłach i ogonie. Na zgięciu skrzydeł dostrzec można ciemną plamę, a pas na końcach sterówek jest szerszy i bardziej wyraźny. W locie ma od niego dłuższy i masywniejszy ogon. Podobny jest też kurhannik, ale ma cynamonowoczerwony ogon. Głowa jest delikatniejsza, a szyja znacznie węższa od innych ptaków szponiastych. Trzmielojad nie ma popularnego u ptaków drapieżnych nieopierzonego kostnego daszka nad okiem. To ptak większy od kruka lub wrony.

Rozmiary

dł. ciała ok. 50–60 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 125–140 cm

Jajo trzmielojada

Masa ciała 

waga ok. 700–800 g

Głos

Rzadko słyszany; jest to wysokie, żałosne kwilenie "pii-lu".

Zachowanie

Lata miękko, uderzenia skrzydeł są głębokie, a głowa i szyja wysunięte wyraźnie do przodu. Szybuje na płaskich, poziomo ustawionych skrzydłach, z końcami zwykle opuszczonymi lub ewentualnie nieznacznie wygiętymi (ale nie uniesionymi w kształcie litery V, jak np. myszołowy). W locie ślizgowym skrzydła są łukowato wygięte, z prostym tylnym brzegiem i mocno do przodu wysuniętymi nadgarstkami. W przeciwieństwie do myszołowa nie zawisa. Skryty, płochliwy, zazwyczaj trudny do zaobserowania, z wyjątkiem toków czy przelotu na żerowiska. Podczas wędrówek zbiera się w stada do 30 osobników i gromadzi przy morskich cieśninach i na wybrzeżach. Czasem przelatuje samotnie. W okresie tym nie żeruje, ale spala zapasy tłuszczu. Europejskie ptaki lecą albo od strony wschodniej – nad Bosforem – albo od zachodniej – nad Gibraltarem.

Długość życia

Najstarszy odnotowany (zaobrączkowany) trzmielojad dożył wieku 29 lat.

Środowisko

Trzmielojad żerujący na gnieździe os

Różnego rodzaju lasy; preferuje stare, świetliste drzewostany liściaste i mieszane, zwłaszcza przylegające do terenów otwartych, np. polan, łąk, pól, lub poprzecinane zrębami, rzadziej bory. Zamieszkuje zarówno tereny nizinne, jak i pagórkowate czy górskie (z wyjątkiem najwyższych partii gór), w ciepłych rejonach o niskich opadach w środkowych i wysokich szerokościach geograficznych.

Pożywienie

Żądłówki – osy, szerszenie, trzmiele. Obserwuje ruchy tych owadów, dzięki czemu lokalizuje ich gniazda i następnie rozgrzebuje je, żerując nawet przez kilka dni. Może również poszukiwać pokarmu chodząc po ziemi. Wyjada przede wszystkim larwy i poczwarki sprawnie wygrzebując je z ziemnych gniazd, ale dorosłe osobniki zjadają również imago, odrzucając przed połknięciem odwłok (ostatni segment) zawierający żądło (nie robi tego zawsze, bo w żołądkach znajdowano całe ciała owadów z żądłami). Agresywnie broniące się osy sprawnie wychwytuje siedząc na pobliskiej gałęzi lub na ziemi. Młode są karmione całymi plastrami z czerwiami z wygrzebanych gniazd owadów, które rozrywa dziobem i pazurami. Może też rabować gniazda os wiszące na drzewie lub znajdujące się w dziupli. Jednak nie łapie lecących pszczół miodnych, ani nie dobiera się do ich larw i poczwarek w ulach.

Czasami, zwłaszcza wiosną, pieszo poluje na jaszczurki, żaby (częściej wiosną) i duże owady, a także podloty drobnych ptaków gniazdujących na ziemi oraz wyjada jaja. Ptaków jednak nie goni w locie. Późnym latem zjada również owoce, w tym jagody. W przenoszeniu całych gniazd os lub plastrów do swojego nadrzewnego gniazda i ich rozgrzebywaniu pomagają mu silne nogi i tępych pazurach. Inną adaptacją są sztywne pióra zapobiegające atakom rozszalałych os - przylegają mocno do ciała. Na kantarku obok dzioba drobne pióra są łuskowato ułożone i tworzą strukturą podobną do pancerza, co chroni przed użądleniem (u innych drapieżnych skóra jest naga lub opierzona szczecinkowatymi piórami). Brakuje mu jednak specjalnych przystosowań do zabijania większych kręgowców. Za pokarmem może oddalać się o parę kilometrów od gniazda zapuszczając się na tereny otwarte.

W wielu językach, również w polskim, nazwa tego ptaka odnosi się do specjalizacji pokarmowej, czyli do trzmieli, os i pszczół. Mimo to, nie jest to jedyny ptak drapieżny o podobnej diecie - przybliżoną preferuje europejski kobczyk.

Lęgi

Dwa młode (w wieku 28 i 30 dni) na gnieździe

Wyprowadza jeden lęg w roku na przełomie maja i czerwca.

Zachowania godowe

Toki rozpoczynają się zaraz po przylocie z zimowisk. W słoneczne, ciepłe dni samce wykonują loty godowe, trzepocząc skrzydłami nad grzbietem, w sposób przypominający lot motyla. Pary są monogamiczne.

Gniazdo

Na drzewie liściastym lub iglastym, często na skraju lasu. Zajmuje opuszczone gniazdo innych ptaków drapieżnych (kani, myszołowa, a nawet wrony) lub buduje je samodzielnie. Stosunkowo niewielkie, charakterystycznie obficie obłożone gałązkami z zielonymi liśćmi brzozy lub osiki. Wyścielone jest trawą i porostami.

Jaja i wysiadywanie

Samica składa 1–2 jaja koloru żółtobiałego, niemal całkowicie pokryte rdzawobrązowymi plamami i rozmazami, o średnich wymiarach 50x41 cm i wadze 49 g. Drugie jajo składane jest po 3 dniach od złożenia pierwszego. Jaja wysiadywane są przez okres około 30–35 dni przez obydwoje rodziców.

Pisklęta

Po wykluciu samica pozostaje w gnieździe, ogrzewając i chroniąc pisklęta, a samiec przynosi im pokarm. Przy porcjowaniu zdobyczy najpierw rozdziela ją swoim młodym, a potem sama łapczywie rzuca się na plastry i wyjada ich zawartość. Po 2 tygodniach młode potrafią już samodzielnie wydłubać larwy z plastrów, wtedy też samica zaczyna opuszczać gniazdo by polować. W przeciwieństwie do innych ptaków drapieżnych, młode nie wydalają kału poza gniazdo, ale na jego krawędź. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 40 dniach. Po wylocie młode korzystają z opieki rodziców jeszcze przez 14–20 dni. Dojrzałość płciową osiągają prawdopodobnie w 2. lub 3. roku życia.

Status i ochrona

Stado trzmielojadów podczas wiosennej migracji (Pierre-Aiguille, Francja)

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Europejską populację trzmielojada szacuje się na ok. 70 tys. par, a polską – na ok. 2 tys. par. Liczebność i zagęszczenie populacji są zmienne z roku na rok, zależnie od dostępności pokarmu (os). Niekorzystnie na jego populacje wpływa budowa monokultur leśnych, jak też zalesianie polan.