Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny niedźwiedziowatych. Sierść niedźwiedzia brunatnego jest, jak sama nazwa wskazuje, ciemnobrązowa, choć niektóre jego podgatunki mogą mieć futro jaśniejsze. Niedźwiedź jest potężnie umięśniony i bardzo silny. W pozycji wyprostowanej mierzy - w zależności od płci - od 1,8 m do 3 m. Waga poszczególnych osobników waha się od 200 do 800 kg. Niedźwiedzica wydaje na świat co dwa lata dwoje-troje niedźwiadków. Ciąża trwa około 8 miesięcy. Poród następuje zwykle między grudniem a lutym. Niedźwiedź żyje średnio 20-25 lat. W niewoli jednak może osiągnąć wiek 40 lat. Jest wszystkożerny: żywi się nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, jajami ptaków, chętnie zjada miód, poluje także na zwierzynę leśną, łowi też ryby. Żyje w puszczach, w tajdze, w zalesionych rejonach górzystych. Zamieszkuje Europę Północną i Azję. Obecnie żyje na świecie około 200 tysięcy niedźwiedzi brunatnych.

Występowanie 

Zamieszkiwał pierwotnie całą Europę, obecnie w południowo-zachodniej Europie wytępiony^[3]. Występuje w lasach górskich, w Eurazji i Ameryce Północnej, aż do północnego Meksyku. W Polsce występuje w Tatrach i Beskidach, głównie Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Największym skupiskiem w Europie jest Rumunia, gdzie żyje około 5500 niedźwiedzi.

Dieta

Żywi się łososiami, dużymi ssakami, jak łosie i jelenie, czasem gryzoniami, sporadycznie trawą, ptasimi jajami, nasionami, owocami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, chętnie zjada miód. Z braku produktów naturalnych może wyrządzać znaczne szkody wśród bydła i zwierzyny leśnej. Na człowieka napada tylko drażniony lub zachęcony, np. przez karmienie.

Legowiska 

Na zimę przygotowuje sobie legowisko zwane gawrą i zapada w sen zimowy, z którego od czasu do czasu może się budzić. Żyje samotnie, tylko w okresie godowym w parach. W zimie samica rodzi zwykle 2–3 młodych, którymi opiekuje się aż do następnego miotu. Samica z młodymi bywa szczególnie niebezpieczna.

Ochrona 

Niedźwiedź brunatny jest chroniony na obszarze całej Polski.

Życie w niewoli 

Niedźwiedź oswaja się łatwo, aczkolwiek nawet obłaskawiony bywa niebezpieczny nawet dla swoich opiekunów. W XVI- i XVII-wiecznej Rzeczpospolitej organizowano szkoły dla niedźwiedzi takie jak na przykład Akademia Smorgońska. Szkolono je w celu zapewnienia rozrywki tłumom podczas różnorakich festynów. Według prof. Jana Korwina Kochanowskiego ostatniego niedźwiedzia w Polsce centralnej zabito pod koniec XVII w. w lasach Bedońskich. Obecnie w niewoli w Polsce przebywa 35 niedźwiedzi brunatnych^{[potrzebne źródło]}.

Wygląd 

Dane liczbowe niedźwiedzia brunatnego (Ursus arctos arctos):

• Długość tułowia z głową: samiec 160–280 cm, samica 150–210 cm
• Ogon: 5–21 cm
• Wysokość: 90-140 cm
• Masa ciała: samce 250–500 kg (niekiedy 700 kg), samice 180–300 kg
• Ciąża: ok. 8 miesięcy (co dwa lata)
• Miot: 1–3 niedźwiadków, o długości ok. 25 cm
• Czas uzależnienia od matki: 18 miesięcy. Pierwsze tygodnie po narodzinach młode spędzają wtulone w nogi matki tak, że nawet nie dotykają podłoża.
• Pożywienie: wszystkożerny – miód, łososie, padlina, duże ssaki jak łosie i jelenie, czasem gryzonie, sporadycznie trawa, grzyby, ptasie jaja
• Długość życia: do 30 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli^[4]

Podgatunki

Wyróżniono kilkanaście podgatunków niedźwiedzia brunatnego^[5]:

• niedźwiedź brunatny zwyczajny, niedźwiedź europejski (U. arctos arctos)^[6] – podgatunek nominatywny
• U. arctos alascensis^[7]
• niedźwiedź brunatny izabelowaty (U. arctos isabellinus)^[8]
• U. arctos lasiotus^[9]
• niedźwiedź brunatny kodiacki (U. arctos middendorffi)^[10]
• niedźwiedź błękitny (U. arctos pruinosis)^[11]
• U. arctos sitkensis^[10]
• U. arctos sitkeenensis^[12]
• niedźwiedź syryjski (U. arctos syriacus)^[13]
• U. arctos beringianus^[14]
• U. arctos californicus^[15]
• U. arctos collaris^[16]
• U. arctos crowtheri^[17]
• U. arctos dalli^[10]
• U. arctos gyas^[18]
• grizli (U. arctos horribilis) – zamieszkuje Amerykę Północną zwany niekiedy niedźwiedziem szarym lub siwym, większy i cięższy od europejskiego. Sierść barwy siwej do czerwono-brunatnej z połyskiem srebrzystym lub złocistym, również cynamonowa.

Etymologia

Samiec

Nazwa niedźwiedź, pierwotna forma prasłowiańska *medv?dis, a następnie *med?věd?^[20] (por. rosyjskie ???????/miedwied, chorwackie medvjed, czeskie medvěd , słowackie i słoweńskie medved, białoruskie ??????????, górnoserbskie/łużyckie mjedwjedź, dolnoserbskie/łużyckie mjadwjeź , serbskie ??????, kaszubskie miedzwiédz, staropolskie miedźwiedź, słowiańskie zapożyczenie w węgierskim medve i dla odmiany ukraińskie ???????^[21]) oznacza zwierzę odżywiające się miodem (*medv-?d?, czyli jedzący miód; *medh-u-s→ *med? "miód"; *?d- →*ěsti "jeść"). Nazwa ta była eufemizmem starszej nazwy praindoeuropejskiej, w formie *rktos (*r?k'þos^[22]) (od której bezpośrednio pochodzi greckie árktos/?ρκτος "niedźwiedź", forma astronomiczna Arktos "gwiazdozbiór Wielka Niedźwiedzica", oraz nazwa kontynentu "Arktyka", a być może również celtyckie imię Artur; oraz łacińskie ursus "niedźwiedź", imię własne Ursus lub pochodne od przymiotnika ursinus: imię Ursyn, od którego utworzono nazwę dzielnicy warszawskiej Ursynów, czy też imię żeńskie Urszula, etymologicznie oznaczające małą niedźwiedzicę^[23], wreszcie staroindyjskie r?k?a i hetyckie hartagga, oznaczające niebezpiecznego drapieżnika^[24]). W zastąpieniu pierwotnej nazwy określeniem "jedzący miód" można widzieć przejaw tabu językowego (tabuizacja^[25]) zastosowanego w językach ludów północnej Europy (nie tylko Słowian, bo niemieckie Bär czy angielskie bear o znaczeniu "bury", "szary", i pochodzące od tego samego rdzenia duńskie i norweskie bjørn, oraz szwedzkie i islandzkie björn^[26], litewskie lokys "kudłaty" lub "liżący"), dla których to zwierzę było groźne. Z tego powodu unikano jego wymawiania, aż w końcu o starej nazwie zapomniano. Ciekawostką jest wtórna tabuizacja wyrazu "niedźwiedź" (kiedy zaczęła funkcjonować jako nazwa właściwa i przez to niebezpieczna), jako zamienników zaczęto używać nowych wyrazów typu miś, mieszko, kosmacz, kudłacz, bartnik, mrówczarz^[27] i stąd prawdopodobnie brak odpowiedników "niedźwiedź" w językach bułgarskim czy macedońskim, gdzie na określenie tego drapieżnika używa się nazwy: ?????. Podobne zjawisko występuje w gwarze góralskiej, gdzie jeszcze dziś starsi bacowie, a niegdyś także kłusownicy określali niedźwiedzia nazwą on (gw. uón, ó w gwarze podhalańskiej wymawia się inaczej niż u), co podkreślało pewien szacunek i strach przed tym zwierzęciem.

Wracając do polskiej nazwy, to drogę *med?věd?→ miedźwiedź→ niedźwiedź należy tłumaczyć tym, iż, w języku polskim obie spółgłoski d uległy zmiękczeniu, a początkowe m' (ze znakiem miękkości spółgłoski), wymawiane w niektórych rejonach Polski jak m'n' (patrz dialektalne kurpiowskie /mniasto/ zamiast miasto), zredukowało się w końcu do samego n'^[28], lub też zamiana nagłosowego mie- w nie- mogła być spowodowana gwarowymi czynnikami fonetycznymi, jako przejaw hiperpoprawności (porównaj miemy-niemy, Miemcy-Niemcy), ale być może utrata pierwotnego związku pomiędzy słowami miedźwiedź i miód spowodowała wyrównanie do form słowotwórczych z zaprzeczeniem nie-^[29]

Ciekawostka

Niedźwiedzie badał Charlie Russell mieszkając z nimi na Kamczatce przez blisko 10 lat. Uratował on kilka niedźwiedzi przed śmiercią, wykupując je z niewoli, został ich zastępczą matką, wychowywał je i pokazał, że niedźwiedź nie jest z natury wrogo nastawiony do człowieka. BBC stworzyło o nim film "Bear Man of Kamchatka".