Białorzytka zwyczajna, białorzytka (Oenanthe oenanthe) – gatunek małego ptaka wędrownego z rodziny muchołówek, zamieszkującego całą Europę wraz z Islandią, wybrzeża Grenlandii, północną Azję aż po jej wschodnie krańce, Amerykę Północną oraz północno-zachodnią Afrykę. Migruje na duże odległości, zimuje w tropikalnej Afryce. Wyróżnia się 4 podgatunki.

W środkowej i północnej Europie jest to jedyny przedstawiciel rodzaju Oenanthe. W Polsce nieliczny ptak lęgowy, rozpowszechniony w całym kraju, zarówno na niżu, jak i w górach.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Sylwetka wyprostowana, dość smukła. Samce w szacie godowej mają szarą głowę i grzbiet, czarną maskę na policzkach, zwężającą się przy dziobie oraz białą brew. Skrzydła czarne, spód ciała biały z wyjątkiem żółtawej piersi i gardła. Kuper biały, a na ogonie i pokrywach nadogonowych szeroki czarny wzór w kształcie odwróconej litery T. Samice i samce w szacie spoczynkowej podobne, mają mniej kontrastowe ubarwienie głowy, wierzchu i skrzydeł, o odcieniu brązowoszarym. Od spodu są zwykle bardziej beżowe. Młode ptaki mają ciemniejszy, plamkowany wierzch ciała, a spód jasny ze wzorem łusek. Podgatunek leucorhoa występujący na Islandii i Grenlandii jest nieco większy, intensywniej ubarwiony i ma szerszy czarny pasek na ogonie. U podgatunku seebohmi z północnej Afryki samce mają czarne gardło, a samice albo mają czarną maskę, albo są podobne do samców.

Rozmiary

długość ciała ok. 15 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 26–32 cm

Masa ciała

ok. 20–30 g

Głos

Wabi ostrym "hijt", alarmuje twardym, prawie bezdźwięcznym "czak". Śpiew składa się z szybkiej serii skrzypiących zwrotek przeplatanych gwizdami, niekiedy z naśladownictwami. Śpiewa na ziemi, często z jakiegoś podwyższenia, lub w locie; także nocą.

Zachowanie

Zaniepokojony wykonuje szybkie przysiady i uderzenia ogonem. Wędrowny, przelot w VIII-X i III-IV. Podczas wędrówek przebywa często w małych stadach na wybrzeżach, ale w sezonie lęgowym tylko w parach. Bezpośrednio po powrocie z zimowisk często przebywa na polach.

Środowisko

Otwarte tereny, nie zadrzewione, najczęściej kamieniste z niską, rzadką roślinnością. Występuje w tundrze, na nadmorskich klifach, w górach, na rumowiskach skalnych, ugorach, w wyrobiskach kamieniołomów lub żwirowni, w ruinach, na terenach ruderalnych lub przemysłowych, na nasypach kolejowych i większych porębach leśnych.

Pożywienie

Owady i ich larwy oraz inne drobne bezkręgowce zbierane na ziemi. Ponadto białorzytki zjadają też drobne owoce i jagody, takie jak czarny bez, poziomki, jeżyny czy jałowiec.

Lęgi

Wyprowadza jeden lęg w roku w maju; niektóre pary mogą przystąpić do drugiego lęgu w czerwcu.

Gniazdo

Zwykle głęboko ukryte, umieszczone w szczelinie skalnej, pomiędzy kamieniami lub w hałdzie gruzu, w ruinach albo norze ziemnych ssaków.

Jaja i wysiadywanie

Samica składa 5–6 jaj o barwie jasnoniebieskiej lub zielonkawej i średnich wymiarach 21x16 mm. Jaja są wysiadywane przez okres 13–14 dni przez samicę.

Pisklęta

Pisklęta opuszczają gniazdo po 15–17 dniach. Przez ok. 2 tygodnie pozostają pod opieką rodziców, często samca (zwłaszcza, jeżeli samica przystępuje do drugiego lęgu).

Status i ochrona

Gatunek nie jest zagrożony wg danych IUCN (status LC – least concern).

W Polsce objęta jest ścisłą ochroną gatunkową.