Bocian biały (Ciconia ciconia) – gatunek dużego ptaka brodzącego z rodziny bocianowatych (Ciconiidae).

Biotop

Pierwotnie był gatunkiem bardziej związanym z terenami leśnymi. Obecnie zamieszkuje tereny trawiaste, stepy, sawanny, tereny uprawne (często blisko zbiorników wodnych), tereny bagienne, wilgotne lub okresowo zalewane łąki i pastwiska, okolice jezior i laguny. Lubi rozproszone drzewa, na których może gniazdować lub nocować. Występuje głównie na nizinach, rzadko na wyżynach (maksymalnie do 3500 m n.p.m. na Kaukazie). Unika terenów zimnych, o częstych opadach atmosferycznych, obszarów wysoko położonych i o gęstej roślinności (np. trzcinowisk i gęstych lasów). W przeciwieństwie do bociana czarnego nie unika siedzib ludzkich i często gnieździ się nawet w środku wsi lub w małych miastach, przeważnie w rejonach z rozległymi dolinami rzecznymi i wilgotnymi łąkami. Pojawia się na wysypiskach śmieci.

Charakterystyka

Upierzenie białe z wyjątkiem czarnych lotek. Nogi i dziób czerwone. Szyja długa, w locie wyciągnięta do przodu. Skóra wokół oczu czarna, tęczówka ciemnobrązowa lub szara. Z uwagi na słabo rozwinięte mięśnie piersiowe częściej posługuje się lotem szybowcowym, czyli wykorzystując powierzchnię swoich skrzydeł i wznoszące, ciepłe prądy powietrzne. Siłą własnych mięśni lata niechętnie i tylko na niewielkie odległości. Sposób lotu jak u bociana czarnego, do wzbicia się w powietrze musi oddać parę podskoków. Odlatuje stadami w sierpniu i wrześniu, a wraca w marcu i kwietniu. Głównie można usłyszeć jego klekot gdy wróci na gniazdo lub w czasie godów, kiedy wygina szyję tak, że głowę kładzie na plecach. Umie też pogwizdywać.

Wymiary

• długość ciała 95–130 cm
  • długość ogona 24–26 cm
  • długość dzioba: 16-20 cm
• rozpiętość skrzydeł 155–220 cm
• wysokość ok. 80 cm

Masa ciała

2,3–4,4 kg.

Samce są przeważnie nieco większe od samic.

Podgatunki

• Ciconia ciconia ciconia (Linnaeus, 1758) – gnieździ się na Półwyspie Iberyjskim i wyspowo we Francji oraz w północno-zachodniej Afryce. Ta populacja zimująca w Afryce Równikowej i Zachodniej podczas przelotów przelatuje nad Cieśniną Gibraltarską. Znacznie większa populacja w Europie Środkowej i Wschodniej oraz na Bałkanach, na Kaukazie, w Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie. Zimuje w Afryce Równikowej i Wschodniej przelatując nad Bosforem i Dardanelami oraz nad Synajem. Część zimuje w Indiach.
• Ciconia ciconia asiatica (Severtsov, 1873) – gnieździ się w Azji Środkowej, zimuje w Indiach i Iranie. Jest nieco większy od C. c. ciconia.

Dawniej jako podgatunek bociana białego uznawano bociana czarnodziobego (Ciconia boyciania).

Rozród 

Gniazdo

Bociany w gnieździe

Gniazdo duże, koliste z warstwowo ułożonych gałęzi, poprzetykanych skośnie witkami. Wyściółka dość obfita ze słomy, torfu, łajna, niekiedy z dodatkiem papieru lub szmat. Średnica zewnętrzna 1,0–1,5 m; wysokość 0,5–1,5 m. Buduje je zarówno samiec, jak i samica.

Umiejscowione zwykle na drzewie w bezpośredniej bliskości siedzib ludzkich lub na różnych budowlach ludzkich (dach budynku mieszkalnego lub gospodarczego, w ruinach wysokich budynków, na nieczynnych kominach fabrycznych, pylonach, słupach telegraficznych, stogach). Od lat 70. XX wieku coraz częściej na specjalnych platformach umieszczanych przez człowieka na słupach linii telefonicznych lub energetycznych, w niektórych rejonach jest to najczęstszy sposób lokowania gniazd. W Polsce ponad 60% populacji gniazduje na słupach energetycznych.

Gniazduje pojedynczo lub w luźnych koloniach, gdzie wiele gniazd jest często blisko siebie. Tego samego gniazda ptaki używają przez wiele lat, co roku dokonując napraw i uzupełnień budulca. Znane są gniazda użytkowane 400 lat, a największe z nich mają 225 cm średnicy, 280 cm wysokości i ważą ponad tonę! Dana para przywiązuje się zatem do danego gniazda i gdy partner długo nie wraca z zimowiska jest zmieniany, zwłaszcza gdy do samca, wracającego wcześniej, przyleci obca samica przed zeszłoroczną.

Jaja

Różnobiegunowe, bardzo mało wydłużone, raczej pękate o barwie białej, lekko przybrudzonej o tępym węższym biegunie. Średnie wymiary 72x54 mm. Składane pod koniec kwietnia w liczbie od 1 do 7.

Wysiadywanie i dorastanie

Jaja składane w odstępach dwudniowych. Wysiadywane są od zniesienia pierwszego jaja przez okres 33-34 dni przez obydwoje rodziców, ale nocą zawsze samica. Pisklęta opuszczają gniazdo po 55-64 dniach; w wieku 70 dni są już prawie samodzielne, lecz dojrzałość płciową uzyskują dopiero po 2–7 latach. Opieką nad potomstwem zajmują się oboje rodzice po równo, nie tylko karmią, ale i opryskują wodą w upalne dni. Ptaki młodociane mają czarny dziób (przechodzący z czasem w jasno czerwony) i brązowoszare nogi. Tęczówka oka młodych jest brązowa, a u dorosłych szarawa. Pisklęta są pokryte białym gęstym puchem. Najstarszy zaobrączkowany samiec dożył 33 lat i rok wcześniej pomyślnie wyprowadził lęg. W niewoli jeden osobnik dożył 35 lat.

Pożywienie

Bocian biały w locie

Bocian jest ptakiem mięsożernym. Żywi się owadami, głównie pasikonikami i chrząszczami, ale również jaszczurkami, wężami, pisklętami i wyjątkowo małymi zającami. W latach obfitujących w myszy i norniki zjada prawie wyłącznie te gryzonie, przez co jest ptakiem pożytecznym z punktu widzenia rolników. Mimo popularnych opowieści bocian biały rzadko je żaby, jeżeli do wyboru ma inne rodzaje pokarmu. W okresie lęgowym staje się mało wybredny i aby wykarmić szybko rosnące młode łapie każde zwierzę, które jest w stanie połknąć.

Ochrona

Bocian biały nie jest gatunkiem globalnie zagrożonym wyginięciem, chociaż od stu lat znacznie zmniejszył swą liczebność w wielu obszarach północnej i zachodniej Europy (Dania, Szwecja i Włochy). Jest chroniony Konwencją o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt.

W Polsce z uwagi na spadającą liczebność gatunek został objęty programem ochronnym koordynowanym przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody "pro Natura" (Program Ochrony Bociana Białego i Jego Siedlisk). Podczas VI międzynarodowego spisu bociana białego z 2004 roku liczebność gatunku oceniono na ok. 230 tysięcy par. Najliczniej gnieździ się na na terenie Polski (ok. 52,5 tysiąca par w wieku rozrodczym, ok. 23% światowej populacji), Hiszpanii, Ukrainy, Białorusi, Litwy i Łotwy. Przyczynami spadku liczebności mogą być zmiany klimatyczne, osuszanie terenów podmokłych i stosowanie pestycydów w rolnictwie.

Bocian w kulturze

W wierzeniach słowiańskich wiosną i latem za pomocą bocianów (i lelków – a jesienią i zimą za pomocą kruków) wele trafiały z Wyraju na ziemię i wstępowały do łon kobiet. Generalnie bocian biały uważany był za ptaka przynoszącego szczęście – w folklorze przyjęło się sądzić^[8], iż zabicie tego ptaka potrafi ściągnąć nieszczęście na osobę, która tego dokonała. Był zwiastunem wiosny, a jego gniazdo na budynku symbolem szczęścia i obfitości plonów dla gospodarstwa. Sprzyjało temu powiedzenie “Gdzie bocian na gnieździe siedzi, tam piorun nie uderzy". Jego mądrość kojarzono z postawą stania na jednej nodze, co przypominało medytację.

Szeroko rozpowszechnione w całej Europie Środkowej jest przekonanie, że bociany przynoszą dzieci. Nawiązanie do niego pojawiło się w odcinku Dziadek serialu animowanym Między nami bocianami, a także w serialu animowanym Smerfy, cyklu Xanth i opowiadaniu Jakub Wędrowycz i siedmiu krasnoludków ze zbioru Zagadka Kuby Rozpruwacza (krasnoludy są przynoszone przez czarne bociany).

W starożytnej Grecji był poświęcony bogini Herze, opiekującej się karmiącymi matkami. W bajce Lis i Bocian greckiego pisarza, Ezopa, podkreślony jest jego spryt - w zamian za podanie przez lisa bocianowi strawy na płaskim talerzu, ten gdy gości lisa podaje mu napoje z butelki o długiej szyjce, według zasady wet za wet. W Chinach natomiast jest symbolem synowskiej miłości, gdyż uważa się tam, że bociany zajmują się nie tylko swoim potomstwem, ale i niedołężnymi rodzicami. Na Dalekim Wschodzie, przez to, że pożerał węże (które w niektórych miejscach były plagą) uznawano go za dobroczyńcę, a za zabicie go karano w równym stopniu, jak za uśmiercenie człowieka. Antyczni Rzymianie utożsamiali bociana z, opiekunką macierzyństwa i małżeństw, Junoną. Jako symbol szczęścia domowego i miłości dzieci do rodziców ustanowiono tam prawo zobowiązujące do utrzymywania swoich rodzicieli, nazwane lex ciconia, prawem bocianim. Dla chrześcijan to symbol pobożności, zmartwychwstania i czystości, ale i sprawiedliwych pogan, którzy żyli przed Chrystusem.