Pleszka zwyczajna, pleszka (Phoenicurus phoenicurus) – gatunek małego ptaka wędrownego z rodziny muchołówek.

Występowanie

Zamieszkuje niemal całą Europę, środkową Azję i Bliski Wschód. Migruje na duże odległości. Zimuje w Afryce na północ od równika i na Półwyspie Arabskim (przeloty od kwietnia do maja i od września do października).

W Polsce szeroko rozpowszechniony na całym niżu, ale nieliczny ptak lęgowy.

Morfologia

Wygląd zewnętrzny 

Ptak o smukłej sylwetce i długich nogach. U samców część twarzowa głowy i gardło są czarne, czoło i brwi białe (białe plamy). Wierzch głowy i grzbiet niebieskoszare. Skrzydła brązowe z beżowymi brzegami piór. Pierś i boki rude, brzuch biały, pokrywy podogonowe pomarańczowe. Kuper, pokrywy nadogonowe i ogon jaskrawe rdzawoczerwone, z tym że wewnętrzne sterówki są ciemnobrązowe. Mają bardziej charakterystyczny wygląd od spokrewnionych z nimi szaroczarnych kopciuszków o rdzawym ogonie.

Samice są podobne do samic kopciuszka, różnią się przede wszystkim rudawym lub płowopomarańczowym spodem ciała. Z wierzchu są jednolicie brązowoszare, od spodu bladorude. Ogon taki sam jak u samców. Gardło i obrączka oczna białe. Łatwo odróżnić samice kopciuszka od pleszki - po bardziej ciemnym upierzeniu tej pierwszej. Młode mają ogon ubarwiony jak u dorosłych, ale są rdzawo-brązowo i beżowo nakrapiane z wierzchu i prążkowane od spodu, podczas gdy młode kopciuszki są podobne do ciemniejszych rodziców. Różnice pomiędzy tymi dwoma gatunkami wynikają też z innych wymagań środowiskowych - pleszki niechętnie opuszczają tereny zadrzewione, a kopciuszki zasiedlają budynki na których nierzadko zakładają gniazda (stąd to one są bardziej znane wśród ludzi niż pleszki, choć niegdyś gnieździły się tylko w niedostępnych półkach skalnych i w wysokich górach).

Wyróżnia się 2 podgatunki. Osobniki z podgatunku Ph. phoenicurus samamisicus są ciemniejsze z wierzchu, mają białą wstawkę na lotkach 2. rzędu u obu płci i mniej bieli na czole u samca.

Samica pleszki

Rozmiary 

długość ciała 

ok. 14–15 cm,

rozpiętość skrzydeł 

ok. 20–24 cm

Masa ciała

ok. 15–20 g

Głos 

Wabi miękkim, wysokim "fuit" od którego zaczyna się pieśń, po nim następuje głębokie staccato, a koniec stanowią różne elementy trelu. Często melodia połączona jest z głosem alarmowym w "fuit tik tik". Śpiew melancholijny, szybki, często z wplecionymi naśladownictwami śpiewu innych ptaków. Każda zwrotka zaczyna się tym samym wysokim, ostrym gwizdem "fuit", potem następują 2–3 niższe, zmienne trelowe motywy, a kończy się często metalicznym, zgrzytliwym trelem. Śpiewa często ze szczytu drzewa, najintensywniej o świcie. Melodia pleszki jest bardziej złożona i rozbudowana niż w wykonaniu kopciuszka. Podgatunek Ph. phoenicurus samamisicus śpiewa wolniej i bardziej zgrzytliwie.

Zachowanie

Ma postawę wyprostowaną, często regularnie kiwa ogonem i przykuca. Gdy przysiada zawsze energicznie potrząsa rdzawymi sterówkami. To zachowania obserwuje się również u kopciuszka i wynika ono z głęboko wrodzonego instynktu. Już młode osobniki bowiem wykazują ten odruch, choć dopiero zaczyna wyrastać im ogonek. Dają w ten sposób sygnał o przynależności do określonego gatunku. Wędruje przeważnie nocą.
Pomimo barwnego upierzenia w terenie nie rzuca się w oczy. Jest nieco mniejsza od wróbla.

Środowisko

Samiec pleszki powracający z pokarmem dla piskląt do gniazda w skrzynce lęgowej

Pierwotnie pleszki zamieszkiwały przerzedzone fragmenty różnorodnych lasów iglastych, mieszanych i liściastych, prześwietlone sośniny, a zwłaszcza wiatrołomy, poręby, miejsca popożarowe, skraje lasu. Szczególnie przydatne do zakładania gniazd były stare drzewa. Obecnie występuje najliczniej w parkach, ogrodach, sadach i innej zieleni urządzonej miejskiej i wiejskiej blisko człowieka (ale unikają budynków), a także w widnych lasach liściastych i borach iglastych, a na północy w tajdze. W żadnym biotopie nie występuje licznie.

Pożywienie

Pleszki żywią się głównie owadami, które chwytają w locie ze stałego stanowiska lub zbierają z liści i ziemi. Ponadto jesienią zjadają też jagody i inne owoce.

Owady zbiera z pni, gałęzi i liści. Może zawisać przy nich w powietrzu lub wypatrywać swoje ofiary z odpowiedniego miejsca. Po jej schwytaniu wraca z powrotem do niego, gdzie ją zjada.

Lęgi

Jaja pleszki

Dwudniowe pisklęta

W ciągu roku wyprowadza jeden-dwa lęgi: pierwszy w maju, a ewentualny drugi w czerwcu.

Toki

W okresie godowym pleszka wykazuje charakterystyczne zachowania po którym łatwo ją zauważyć. Samiec ma bardzo wytworne upierzenie, a w czasie zalotów wabiąc samicę do odpowiedniej dziupli ubarwienie staje się bardziej jaskrawe niż zwykle. Obecność w danej dziupli sygnalizuje wystawieniem przez otwór wlotowy raz wyrazistego rdzawego ogona, a raz błyszczącego białego czoła.

Gniazdo

Budują gniazda w obszernych dziuplach o szerokim wejściu, skrzynkach lęgowych z dość dużym otworem wlotowym (np. rozkutym przez dzięcioły) lub ewentualnie w niszach budynków stojących w lesie lub parku. Czasem gnieżdżą się w połamanych gałęziach. Gniazdo w warstwie zewnętrznej ma liście, mech i inny materiał roślinny, a wyściełane jest piórami i włosiem. W bardziej zantropomorfizowanych okolicach zmieniają swe zwyczaje lęgowe i zamieszkuje budki lęgowe lub nawet wyjątkowo szczeliny w murach budynków, a nie dziuple. Zdarzało się nawet wyprowadzać im lęgi w skrzynkach pocztowych, które nie były zbyt często używane. Dla wielu miłośników ornitologii obserwacja pary pleszek jest ciekawym doświadczeniem i rzadko zdarza się usuwać gniazda w nietypowych lokalizacjach.

Jaja

Samica składa 6–7 turkusowych jaj, które następnie wysiaduje przez 12–14 dni. W powtarzanych lęgach jest już tylko 4–5 jaj. Część pleszek wysiaduje podrzucone jajo kukułki. Musi być to jednak jajo złożone przez samicę kukułki wychowaną w gnieździe pleszki, gdyż tylko wtedy jest ono jednolicie niebieskie – podobne do jaj gospodarza^[3].

Pisklęta

Po wykluciu oboje rodzice od rana do wieczora prześcigają się w dostarczaniu owadów potomstwu. Młode, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po około 15 dniach, a po kolejnych dwóch tygodniach usamodzielniają się i opuszczają terytorium rodziców.

Status i ochrona

Gatunek nie jest zagrożony wg danych IUCN (status LC – Least Concern).

W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Podgatunki

Wyróżnia się 2 podgatunki, zamieszkujące odpowiednio:

• Ph. phoenicurus phoenicurus – Europę bez południowych krańców aż po Syberię na wschodzie
• Ph. phoenicurus samamisicus – Grecję, Azję Mniejszą, Krym, Bliski Wschód i środkową Azję.

Ciekawostki

Istnieje wiele starych, ludowych nazw dla tego gatunku: słowik murowy, pokrzewka czarnousta, piegża czarnoszyja, owadożer czarnogardły, ludarka rudochwost.