Puchacz (Bubo bubo) – gatunek dużej sowy z rodziny puszczykowatych.

Występowanie

Występuje wyspowo w południowej, środkowej i północnej Europie (nigdzie tam ten potężny ptak nie jest liczny), północnej Afryce oraz Azji. Liczniej gniazduje w Alpach.

W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy (ok. 270 par). Główne obszary występowania to góry na południu kraju - Sudety i Karpaty, środkowe i zachodnie Pomorze i północna Wielkopolska, puszcze w północno-wschodniej Polsce (Puszcza Białowieska) oraz Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie na Lubelszczyźnie. Jest to u nas największy gatunek krajowej osiadłej sowy. W Środkowej Europie liczebność populacji określa się na ok. 1800-2400 par lęgowych, głównie w średnich górach.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Największa europejska sowa o majestatycznej sylwetce. Upierzenie nieco podobne do uszatki, ale jest zdecydowana różnica w wielkości. Obie płci ubarwione jednakowo, ale samice są większe. Sylwetka masywna, z dużą okrągłą głową, szerokimi zaokrąglonymi skrzydłami i krótkim ogonem. Na okrągłej głowie charakterystyczne "uszy" z piór o dł. 8 cm, zwykle położone poziomo, a stawiane gdy ptak jest zaniepokojony. Szlara słabo zaznaczona, wokół dzioba jasne pióra. Duże, pomarańczowe oczy i biały podbródek. Upierzenie w różnych odcieniach brązu, na wierzchu ciała z ciemnym wzorem przypominającym korę (nakrapianie), a od spodu bardziej żółtawe z ciemnym podłużnym kreskowaniem na piersi. Na piersi plamy są intensywniejsze, przypominają kształtem krople. Spód skrzydeł jaśniejszy od reszty upierzenia. Lotki pierwszorzędowe rdzawobrązowe, ciemno prążkowane, co jest widoczne w locie. Nogi i stopy mocne i opierzone. Młode podobne do dorosłych; po opuszczeniu gniazda mają pióra poprzerastane resztkami puchu, a później ich upierzenie staje się nieco ciemniejsze.
W locie widać jego szerokie i okrągłe skrzydła. Pod względem wielkości jest nieco większa od sowy śnieżnej i puszczyka uralskiego. To ptak o nocnym trybie życia, choć czasem widuje się go również w dzień.

Puchacz w locie

Rozmiary

Długość ciała 

Ok. 60-78 cm

Rozpiętość skrzydeł 

Ok. 155-180 cm

Waga 

Ok. 2-4 kg

Głos

Samiec odzywa się najintensywniej w porach wieczornych lub o zmroku. Jest to przerywane co 8-12 sekund, bardzo donośne (słyszane nawet do 5 km) ponure pohukiwanie "pu-hu" lub "PHUoo" (od czego wzięła się nazwa). Samica odpowiada tym samym, lecz o oktawę wyższym i ochrypłym głosem. Okrzyki alarmowe są ostre, szczekliwe. Zaniepokojone kłapią też dziobem. Puchacze odzywają się praktycznie przez cały rok, najintensywniej jesienią (wrzesień i październik) oraz zimą przed złożeniem jaj (styczeń-luty). W okresie tokowania pod koniec zimy ich hukanie słychać całymi nocami.

puchacz w pozycji obronnej

Zachowanie

Aktywny o zmierzchu i świcie oraz w nocy. Gdy nie poluje, siada na eksponowanych punktach. W dzień przesiaduje na półce skalnej albo na grubej gałęzi w koronie drzewa, przy pniu. W locie dość szybko, płytko i sztywno uderza skrzydłami. Lot nieco chwiejny, potrafi robić nagłe zwroty. Osiadły; jedynie niedojrzałe ptaki w pierwszym roku życia koczują, poszukując własnego terytorium, a osobniki z gór mogą schodzić w niższe partie. Bardzo wrażliwy na niepokojenie, spłoszony z gniazda może porzucić lęg.

Długość życia

Na wolności puchacz dożywa maksymalnie 20 lat, w niewoli nawet do 60.

Środowisko

Na nizinach zasiedla stare, zwarte, rozległe lasy (częściej iglaste) w pobliżu bagien, rzek i jezior lub innych otwartych przestrzeni, zapewniające pokarm przez cały rok. Występuje również w górach, gdzie wybiera skaliste wąwozy i urwiska, również kamieniołomy. Na południu zamieszkuje też obszary pustynne. Terytorium lęgowe ma promień ok. 2-4 km, zimą więcej. Potrzebuje ustronnego miejsca na założenie gniazda, gdzie nie będzie niepokojony, oraz otwartej przestrzeni i luźnych zadrzewień, gdzie będzie mógł polować. Niektóre osobniki mogą lęgnąć się w pobliżu siedlisk ludzkich, jeśli znajdą dobre miejsce na lęg i bogate w pokarm żerowiska. Szczególnie to dotyczy wysypisk śmieci, gdzie licznie występują szczury.

Pożywienie

Puchacz w trakcie chwytania zdobyczy

Ptaki (20% udziału w diecie) i ssaki(do 60%) wielkości od wróbla i myszy czy szczura, aż po cietrzewia, jastrzębia czy zająca, jednakże nie gardzi też dużymi chrząszczami i żabami. Potrafi upolować młode lisy i sarny, inne sowy, kury, myszołowy, wrony a nawet jastrzębia. Jego dieta nie jest wyspecjalizowana pokarmowo i chwyta zdobycz, której jest najwięcej lub tę, która jest akurat dostępna. Lokalnie może być wyspecjalizowany w chwytaniu jednego rodzaju ofiar, np. karczowników w Szwecji, dzikich królików w Prowansji, jeży w niektórych rejonach Niemiec. Uzupełnienie mogą stanowić płazy (15% łapanych ofiar, głównie żab), gady, a nawet owady. Zjadany pokarm roślinny ułatwia mu trawienie.
Natomiast gdy na danym terenie znajdują się stawy hodowlane łowi przeważnie ptaki wodne oraz ssaki, które potrafi schwytać - może to być nawet czapla siwa, ale przeważnie piżmaki, karczowniki, łyski i kaczki. W obszarach zalesionych zwiększa się udział łowionych gryzoni, w tym nornika zwyczajnego, i zajęcy. Największym "przysmakiem" puchacza jest jednak jeż zachodnioeuropejski, z którego mięso rozrywa od brzucha w kierunku grzbietu. Dochodziło do przypadków gdy ptak ten atakował psy! Uznawany jest dlatego za jednego z największych ptasich drapieżników.

Żerowiska mogą znajdować się na odległości kilku kilometrów od terenów lęgowych lub miejsc normalnego wypoczynku. Poluje nocą z zasiadki lub z niskiego lotu nad ziemią. Nadmiar ofiar składuje w pobliżu gniazda, między korzeniami drzew lub skałami.

Wypluwki są bardzo duże, o średnich wymiarach 70x35 mm. Mają zbitą konsystencję i szary lub jasnobrązowy kolor. Zawierają przede wszystkim czaszki drobnych ssaków, a także kości, pióra i dzioby ptasie oraz kolce jeży.

Okres lęgowy

Głowa puchacza

Wyprowadza jeden lęg w roku. Moment złożenia jaj przypada od lutego do początku kwietnia. Część par może w danym roku w ogóle nie przystępować do lęgu. Pary pozostają razem przez całe życia.

Gniazdo

Na nizinach gniazdo znajduje się na drzewie (częściej iglastym), w rozwidleniu konarów w środkowej części korony, albo też na ziemi (u nasady pnia, pomiędzy korzeniami, na kępie w olsie i lasach podmokłych lub na bagnach, pod wykrotem). Najczęściej na nizinach zajmuje opuszczone gniazda dużych ptaków jak myszołów czy bocian czarny. W górach gnieździ się na słabo porośniętych nawisach, półkach i w załomach skał. Rzadziej gniazduje w dużych dziuplach. W obrębie terytorium puchacz ma kilka miejsc gniazdowych, z których korzysta na zmianę. Gniazdo ma postać płytkiego dołka, wypełnionego suchą trawą, mchem lub gałęziami, który z czasem zapełnia się wypluwkami oraz sierścią i piórami ofiar. Okres gniazdowania trwa zwykle 3 miesiące i puchacze są wrażliwe wtedy na wszelkie zakłócenia spokoju ze strony człowieka.

Jaja i wysiadywanie

W zniesieniu, w marcu i kwietniu, przeważnie 2-3 jaja, niemal kuliste, równobiegunowe, białe ze słabym połyskiem składane co 2-3 dni. Skorupka chropowata, gruba, często z wapiennymi gruzełkami. Średnie wymiary 60x49 mm. Jaja są składane w odstępach 2-3 dniowych i wysiadywane od złożenia pierwszego jaja przez ok. 32-35 dni.

Pisklęta

Pisklęta klują się niejednocześnie, w związku z tym jest między nimi różnica wielkości. Oboje rodzice je karmią. Na początku są ślepe, po 4 dniach otwierają oczy, a w 3. tygodniu życia znika mleczna poświata pokrywająca oczy. Wtedy też młode zaczynają samodzielnie pobierać pokarm. W pierwszym puchu są kremowe, a potem zmieniają barwę na kolor ochry. Już w tym okresie zaczynają im rosnąć pióra na skokach i palcach, co cechuje większość sów (ptaki drapieżne mają pazury nagie). Opuszczają gniazdo po ok. 35 dniach, nie będąc jeszcze lotne. Oddalają się od miejsca wylęgu na niewielką odległość i tam czekają w ukryciu w dzień, a wieczorem dopiero głośno domagają się od rodziców pokarmu. W 7. tygodniu życia potrafią już latać. Powoli zaczynają pojawiać się pióra konturowe. Dojrzałość płciową uzyskują w 2-3. roku życia.

Status i ochrona

Gatunek nie jest globalnie zagrożony wg danych IUCN (status LC – least concern). Populacja puchaczy zmniejsza się jednak i w niektórych krajach Europy jest to ptak ginący lub w ogóle niespotykany, gdzie w pewnym stopniu konkuruje z człowiekiem o pokarm. Głównymi zagrożeniami są:

• zakłócenia na obszarach lęgowisk, na które ten ptak jest szczególnie wrażliwy i może nawet całkowicie porzucić lęg. Mogą one być spowodowane aktywnością człowieka (turystyka, wspinaczka skałkowa, sporty) lub gospodarką leśną.
• kolizje z pojazdami i przewodami wysokiego napięcia
• intensyfikacja rolnictwa, która niekorzystnie wpływa na tereny łowieckie puchacza
• wycinanie starodrzewi.

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wg rozporządzenia Ministra Środowiska^[5] wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd puchaczy obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1 stycznia do 31 lipca) – w promieniu do 500 m od gniazda. Ostatnie dekady dzięki ustanowieniu ochrony tego ptaka w Europie Zachodniej i Środkowej przynoszą powolny wzrost jego liczebność.

Również w innych krajach prowadzi się działania ochronne lub reintrodukcję. Niezbędna jest dalsza ochrona, głównie terenów lęgowych. Wśród możliwych metod ochrony można wymienić:

• tworzenie stref ochronnych wokół gniazd
• budowanie sztucznych gniazd i platform, oczyszczanie zarośniętych, opuszczonych gniazd, zabezpieczanie kęp w olsach – tam gdzie problemem może być brak naturalnych miejsc gniazdowych lub gdzie są one narażone na plądrowanie przez naziemne drapieżniki
• ograniczanie penetracji ludzkiej w sezonie lęgowym puchaczy (od stycznia do końca lipca).

Podgatunki

Wyróżnia się 16 podgatunków, zamieszkujących odpowiednio:

Szkielet głowy

• B. b. bubo – większość Europy
• B. b. hispanus – Płw. Iberyjski
• B. b. interpositus – Ukraina, Kaukaz
• B. b. sibiricus – Ural
• B. b. ruthenus – wschodnia Europa
• B. b. turcomanus – środkowa Azja
• B. b. nikolskii – Bliski Wschód
• B. b. auspicabilis –
• B. b. borissowi – wschodnia Rosja i Japonia
• B. b. hemachalana – środkowa Azja
• B. b. jakutensis – wschodnia Rosja
• B. b. kiautschensis – Daleki Wschód
• B. b. tarimensis – Chiny i Mongolia
• B. b. yenisseensis – Chiny, Mongolia i Rosja
• B. b. tibetanus – Tybet
• B. b. ussuriensis – Chiny, Mongolia i Rosja

Niektórzy systematycy uznają puchacza indyjskiego (Bubo bengalensis) za podgatunek puchacza.

Pisownia

Do czasu reformy ortograficznej w 1936 r. obowiązywała nazwa rodzajowa puhacz, co miało uzasadnienie etymologiczne (od czasownika puhać) i analogie również w słownictwie białoruskim i ukraińskim ????? (puhač). Pisownia puchacz, choć obecnie dominująca, nie jest uzasadniona jeśli chodzi o etymologię.