Puszczyk uralski (sowa uralska) (Strix uralensis) – duży ptak drapieżny z rodziny puszczykowatych.

Występowanie

Zamieszkuje pas tajgi od Półwyspu Skandynawskiego po północny Pacyfik. Wywodzi się z chłodnych rejonów Europy i Azji. Izolowane populacje na północy Karpat, w Starej Płaninie, Niemczech, Czechach, Węgrzech i na południu Alp są uznawane za relikt okresu lodowcowego. Europejską populację ocenia się na 600 - 800 par lęgowych. Wyróżnia się 10 podgatunków.

Południowa granica zasięgu przebiega przez lasy Mazur. W Polsce występuje nielicznie w górach południowo-wschodniej części kraju, w Karpatach, na Roztoczu, Zamojszczyźnie i Kielecczyźnie.

Charakterystyka

Wyraźnie widoczne prążkowanie na sterówkach i lotkach dłoniowych

Wygląd zewnętrzny 

To jedna z największych europejskich sów. W upierzeniu brak dymorfizmu płciowego, lecz samice są znacznie większe od samców. Większy od puszczyka, ma dłuższy, silnie prążkowany ogon z pięcioma szerokimi, ciemnymi pręgami. Ubarwienie ogólnie szaro-białe z czarnymi i białymi plamkami oraz czarnym kreskowaniem na spodzie, gdzie nie ma poprzecznych prążkow. Szlara szarożółta w kształcie koła, jednobarwna, obwiedziona cienką czarnobrązową linią z czarnymi oczami, służy za cechę rozpoznawczą gatunku. Tworzące ją pióra mają czarne stosiny i szare promienie. Oczy stosunkowo małe, jednolicie czarne. Pióra pokrywające głowę, piersi i brzuch posiadają środkową część w barwie szarobrązowej, na brzegach przechodzą w jasnobrązowe lub białe. Na grzbiecie ciemne plamy są bardziej podłużne, większe i ciemniejsze. Lotki i sterówki w szerokie, poprzeczne pasy barwy szarej i jasnobrązowej. Nogi gęsto opierzone. Młode są podobne do dorosłych, ale mają jaśniejszą, wyraźniej zaznaczoną szlarę. Pierwszy puch ma rdzawy kolor, a drugi wyraźnie ciemno prążkowany.

Występują dwie formy barwne puszczyka uralskiego - białoszara i żółtobrązowa, ale zawsze są jaśniejsze od upierzenia puszczyka. Rozmiarami dorównuje puchaczowi. Od innych dużych sów różni go długi ogon widoczny dobrze w czasie lotu. W przeciwieństwie do puszczyka ma poprzeczne pasy na sterówkach i jasnożółty dziób (u puszczyka szarożółty do zielonkawoszarego).

Rozmiary 

dł. ciała: ok. 50-62 cm
rozpiętość skrzydeł: ok. 125-135 cm

Waga 

samce ok. 500-900 g, samice ok. 600-1300 g

Głos 

Odzywa się niemal wyłącznie w nocy, praktycznie przez cały rok. Szczyty aktywności głosowej to luty – kwiecień (sezon lęgowy), kiedy to wydaje głos tak często, że prawie nie milknie, oraz październik – listopad (odbywa się wtedy zajmowanie terytoriów i gniazd). Typowy głos godowy i terytorialny samca to głuche, wielosylabowe pohukiwanie: „hu hu” – 2-3 sekundowa przerwa – „huhu huhuhu”. Może być słyszalny w odległości do 2 km. Prezentując samicy potencjalne miejsce gniazdowania, odzywa się mniej donośnym, dłuższym „huhuhuhu…”, w środkowej części z wyraźnym crescendo . Głos samicy jest ostrzejszy, chrapliwy, zgrzytliwy. Głosy ostrzegawcze puszczyków uralskich podobne są natomiast do psiego szczekania.

Zachowanie 

Aktywny zarówno w nocy, jak i w dzień. Mało płochliwy. W pobliżu gniazda agresywny, odgania intruza głośnym wołaniem i kłapaniem dzioba. Może być niebezpieczny – doprowadzony do ostateczności atakuje szponami, nawet człowieka.

Osiadły, zajmuje swoje terytorium przez cały rok.

Długość życia 

Oceniana na ponad 20 lat.

Środowisko

Tajga, na niżu starodrzewy liściaste i rzadziej mieszane o słabo rozwiniętym podszycie, najczęściej w pobliżu wody lub bagien. W górach zajmuje lasy bukowe o bogatej strukturze. Tereny zadrzewione opuszcza rzadko w okresie opieki nad młodymi, ale poza nim tereny otwarte są miejscem łowów, gdzie najczęściej jest widywany.

Pożywienie

Leśne gryzonie, głównie norniki, karczowniki i ryjówki, a także drobne oraz średnie ptaki. Zdarza się, że poluje na inne, mniejsze sowy: puszczyki i uszatki, choć ptaki i ich młode nie są jego głównym łupem. Przeważnie wybiera drobniejszą zwierzynę. W latach, kiedy liczebność gryzoni jest mniejsza, ptaki mogą stanowić do 15% pokarmu; łowi wtedy również płazy, a nawet większe chrząszcze. W ciągu roku zmienia swoje preferencje żywieniowe - latem przeważają mniejsze leśne ssaki, a jesienią i zimą częściej chwyta gryzonie przestrzeni otwartych, takie jak norniki zwyczajne i myszy zaroślowe.

Poluje głównie z zasiadki: obserwuje otoczenie siedząc na gałęzi i czatuje na potencjalną ofiarę. Czasami odbywa loty patrolowe nisko nad ziemią, często wzdłuż przecinek i dróg. Chętnie poluje na otwartych przestrzeniach. Potrafi schwytać ofiarę przebywającą pod 20-30 cm warstwą śniegu. Poluje głównie w nocy, od zachodu słońca do północy oraz nad ranem.

Wypluwki mają wymiary około 62 x 25 mm i zawierają średnio 4 ofiary.

Lęgi

Niezapłodnione jajo z jednego z fińskich lęgów

Około 30-dniowe młode w fazie koczowania

Wyprowadza jeden lęg w roku, od lutego do maja. Monogamiczny – ptaki łączą się w pary na całe życie.

Zachowania godowe 

Już jesienią puszczyki uralskie kojarzą się w pary, zajmują terytoria i wyszukują odpowiednie miejsca do gniazdowania. Terytorium lęgowe zajmuje powierzchnię zazwyczaj ok. 1 km².

Gniazdo 

W dużej dziupli lub opuszczonym gnieździe ptaków szponiastych, głównie jastrzębia i myszołowa. Gniazdo zakłada w głębi kompleksu leśnego. Może zajmować również skrzynki lęgowe lub gnieździć się na ambonach myśliwskich lub w opuszczonych budynkach.

Jaja 

Składa 3 do 4 białych jaj w odstępach 2-3 dniowych.

Wysiadywanie 

Jaja wysiadywane są przez samicę, od zniesienia pierwszego jaja przez okres 27 - 29 dni. Również matka zajmuje się głównie wychowywaniem potomstwa. Rolą samca jest dostarczanie pokarmu, choć w miarę dorastanie piskląt sam nie jest w stanie zaspokoić zapotrzebowania na pokarm rodziny i zaczyna pomagać mu w tym samica. Rodzice w przypadku ataku napastnika na młode atakują go agresywnie z powietrza.

Pisklęta 

Pisklęta klują się nierównocześnie, są ślepe i pokryte puchem. Otwierają oczy w 6-10. dniu życia. Opuszczają gniazdo po około 34 dniach, jeżeli są niepokojone – nawet wcześniej. Nie potrafią wtedy jeszcze dobrze latać, ale sprawnie przeskakują z gałęzi na gałąź i w razie upadku wspinają się na drzewo, wczepiając się w korę pazurami i dziobem oraz pomagając sobie nie w pełni rozwiniętymi skrzydłami. Rodzice opiekują się młodymi jeszcze przez 4-6 tygodni po wylocie, potem stają się one samodzielne, ale jeszcze przez 2-3 miesiące pozostają w terytorium rodziców. Młode osiągają dojrzałość płciową w pierwszym roku życia, ale do lęgów z reguły przystępują dopiero 2-3 lata później. Przez jakiś czas mogą koczować, ale jako w pełni dorosłe ptaki są osiadłe.

Status i ochrona

Podgatunek S. u. fuscescens

Objęty ochroną gatunkową ścisłą.

W Polsce liczebność puszczyka uralskiego wzrasta w Karpatach i obserwuje się jego ekspansję na Podkarpacie. Dawniej z pewnością gniazdował na północy kraju, w części Pojezierza Mazurskiego, ale obecnie nie ma pewnych informacji o lęgach w tym rejonie. Całkowita liczebność szacowana jest na 450-700 par.

Głównymi zagrożeniami dla puszczyka uralskiego mogą być: wyrąb starych drzewostanów, usuwanie dziuplastych drzew, fragmentacja lasów, nielegalny odstrzał. Ze względu na wzrastającą liczebność i ekspansję uważa się, że nie potrzebuje specjalnych zabiegów ochronnych, poza akcjami edukacyjnymi wśród pracowników leśnych i myśliwych, pozostawianiem dziuplastych drzew i ewentualnie wieszaniem budek lęgowych tam gdzie to konieczne.

Ciekawostki

Drugi człon łacińskiej nazwy gatunkowej uralensis pochodzi stąd, że osobnik schwytany i opisywany jako pierwszy pochodził właśnie z Uralu.