Występowanie 

Zamieszkuje niemal całą Eurazję i północno-zachodnią Afrykę. W Europie areał na północy kończy się w okolicach koła podbiegunowego. Gatunek częściowo osiadły; populacje z północy i wschodu podejmują czasami dalsze wędrówki na południowy zachód; mogą wtedy tworzyć wielkie, choć często luźne, stada, liczące kilkaset do tysiąca osobników.

W Polsce rozpowszechniony w całym kraju, średnio liczny ptak lęgowy na niżu. W górach spotykana do wysokości 1400 m n.p.m. W kraju najczęściej widywana w grądach i borach z domieszką drzew liściastych, a najrzadziej w górskich lasach regla górnego i rozległych monokulturowych borach. Polskie populacje są w większości osiadłe, ale przez kraj przelatują sójki z krajów, gdzie warunki zmuszają je do migracji. Obce osobniki z północnej i wschodniej Europy pojawiają się od marca do kwietnia i jesienią od września do października. Szczególnie dużo pojawia się ich na Wybrzeżu, choć dolatują też do innych regionów kraju. W niektórych latach przeloty są tak liczne, że mają charakter inwazji. W minionych dekadach notowano stada złożone nawet z tysiąca sójek.

Sójka z grupy podgatunków atricapillus

Podgatunek Garrulus glandarius albipectus

Sójka z grupy podgatunków G. g. japonicus

Podgatunki

Podział na podgatunki sporny. Wyróżnia się m.in. następujące podgatunki w oparciu o różne odcienie w upierzeniu, kształt czapeczki i barwę, zamieszkujące odpowiednio:

• Grupa podgatunków Glandarius
  • Garrulus glandarius glandarius - Półwysep Skandynawski, Europa Wschodnia po dorzecze Peczory, Wiatkę i Symbirsk, północne i wschodnie Bałkany, Europa na północ od Alp po Pireneje i Galicię
  • Garrulus glandarius brandtii - od dorzecza Peczory i Symbirska po zachodnie stoki środkowego i południowego Uralu
  • Garrulus glandarius rufitergum - Wielka Brytania
  • Garrulus glandarius hibernicus - Irlandia
  • Garrulus glandarius lusitanicus - Portugalia i region Salamanka
  • Garrulus glandarius fasciatus - południowa i wschodnia część Półwyspu Iberyjskiego
  • Garrulus glandarius corsicanus - Korsyka
  • Garrulus glandarius ichnusae - Sardynia
  • Garrulus glandarius albipectus - Półwysep Apeniński oraz bałkańskie wybrzeża Adriatyku i morza Jońskiego
  • Garrulus glandarius jordansi - Sycylia
  • Garrulus glandarius graecus - od Peloponezu po Kosowo, południową Serbię i Bułgarię
  • Garrulus glandarius cretorum - Kreta
  • Garrulus glandarius ferdinandi - turecka cześć Tracji i południowo-wschodnia Bułgaria
• Grupa podgatunków Brandth
  • Garrulus glandarius brandtii - od północnego Uralu i jego wschodnich stoków w części środkowej i południowej przez Syberię po Bajkał, Ałtaj i Sajany
  • Garrulus glandarius bambergi - Mongolia, Zabajkale po Sachalin południowe Kuryle, Hokkaido i Półwysep Koreański
  • Garrulus glandarius kansuensis - wschodni Tienszan i zachodnia Mongolia Wewnętrzna.
• Grupa podgatunków Atricapillus
  • Garrulus glandarius krynicki - okolice Kubania, Kaukaz i Zakaukazie oraz północna Azja Mniejsza na wschód od miasta Samsun.
  • Garrulus glandarius iphigenia - Krym
  • Garrulus glandarius anatoliae - Anatolia, zachodnia Azja Mniejsza oraz Rodos, Lesbos i Kos. Na wschodzie sięga po północny Irak i góry Zagros
  • Garrulus glandarius samios - Samos i Ikaria
  • Garrulus glandarius atricapillus - Liban, Syria, Izrael i Zachodni Brzeg.
  • Garrulus glandarius cervicalis - Tunezja i północno-wschodnia Algieria
  • Garrulus glandarius whitakeri - północno-zachodnia Algieria
• Grupa podgatunku Minor
  • Garrulus glandarius minor - Atlas
  • Garrulus glandarius glaszneri - Cypr
  • Garrulus glandarius hyrcanus - Elbrus i południowy brzeg Morza Kaspijskiego
• Grupa podgatunków Japonicus - 4 do 6 podgatunków zamieszkujących Wyspy Japońskie poza Hokkaido. Wśród nich:
  • Garrulus glandarius japonicus
• Grupa podgatunków Bispecularis - 7 do 11 podgatunków zamieszkujących Himalaje, Chiny, zachodnią Birmę i północny Wietnam. Wśród nich:
  • Garrulus glandarius bispecularis
  • Garrulus glandarius sinensis
• Grupa podgatunków Leucotis
  • Garrulus glandarius leucotis - Junnan, wschodnia Birma i środkowa część Półwyspu Indochińskiego

Charakterystyka

Pióro (pokrywa skrzydłowa) sójki

Wygląd zewnętrzny

Najbarwniejszy spośród ptaków krukowatych Europy. Dobrze rozpoznawalny nawet z daleko po niecodziennym połączeniu ciemnej i jasnoczerwonobrązowej barwy z niebiesko-czarnym prążkowanym skrzydełkiem. Obie płci ubarwione jednakowo i podobnej wielkości. Większość upierzenia brązowa o pastelowym, różowym odcieniu. Kuper i dolne pokrywy ogona białe. Na zaokrąglonych skrzydłach charakterystyczne lusterka: białe oraz niebieskie z czarnym prążkowaniem. Czoło białe z czarnym kreskowaniem, od dzioba gruby czarny wąs, boki głowy są czerwonobrązowe. Sterówki i końce skrzydeł czarne. Ma brązowe tęczówki.

Pióra sójek można czasem znaleźć wśród opadających z drzew liści. Jesienią bowiem stare ptaki się pierzą i łatwo zauważyć ich barwne pióra na ziemi. Na podstawie poprzecznych czarnych prążków doświadczony ornitolog na zgubionym piórze potrafi określić wiek jego właściciela. Ptaki powyżej pierwszego roku życia mają większą liczbę prążków niż tegoroczne młode ptaki.

Dziób mocny, stalowoszary lub czarny. Nogi jasnobrązowe. Młode podobne do dorosłych, ale mają bardziej czerwonawy odcień upierzenia i mniej kreskowany wierzch głowy. Poszczególne podgatunki różnią się głównie kolorem i kształtem czapeczki oraz ogólnym odcieniem upierzenia. Rozmiarami ciała porównywalna z kawką lub gołębiem.

Pióra lusterek na skrzydłach sójki nie są wcale błękitne; w rzeczywistości kolor bierze się stąd, że wiązka światła rozszczepia się w specjalnej strukturze pióra i odbite zostaje widmo niebieskie.

Przed zimą sójki gromadzą pod ziemią zapasy ulubionych żołędzi i innych owoców drzew

Rozmiary

• Długość ciała ok. 32-35 cm
• Rozpiętość skrzydeł ok. 52-58 cm

Masa ciała

ok. 150-180 g

Głos

To ptak znany z tego, że w lasach alarmuje głośnym, przenikliwym, ostrym skrzekiem: "kreecz" lub "kszaach", poza tym odzywa się wieloma innymi, gardłowymi dźwiękami. Bardzo hałaśliwa, w zaniepokojeniu reaguje na każdy podejrzany obiekt czy ruch. Śpiew rzadko słyszany, jest to cichy świergot i gardłowe "gadanie" (niektórym przypomina paplanie brzuchomówcy). Potrafi naśladować głosy z którymi zetknęła się podczas koczowania - innych ptaków (zwłaszcza myszołowa), a także ssaków np. miauczenie kota czy piszczenie kół od wozu. Skrzeczenie sójek, według niektórych nazywanych "strażnikami lasów", pełni nie tylko funkcje sygnalizacyjne dla innych osobników tego gatunku, ale i dla pozostałych ptaków i ssaków. Pojawienie się tego ostrego okrzyku sprawia, że stają się czujne i wypatrują ewentualnego niebezpieczeństwa.

Zachowanie

Lot na dłuższych dystansach raczej powolny, ciężki, trzepoczący, nierównomierny, wydaje się nieporadny i chwiejny; natomiast w lesie potrafi latać dość szybko i zwinnie. Dość skryta, widywana częściej dopiero poza sezonem lęgowym, kiedy to nie jest już tak ostrożna i w poszukiwaniu pokarmu może zapuścić się na otwarty teren. Jest ruchliwa i często przelatuje pomiędzy gałęziami. Często wylatuje nagle z gniazda i straszy drapieżnika głośnym skrzeczeniem. Służy to temu, aby drapieżnik nie powracał w strony gniazda. Jesienią jest bardzo aktywna, gromadzi wtedy zapasy jedzenia na zimę, głównie żołędzi. Sójki mogą się wtedy łączyć w stadka rodzinne lub większe, składające się głównie z młodych ptaków, i przemieszczać na mniejsze lub większe odległości (średnio ok. 600 km). W piękne, słoneczne jesienne dni można czasem zaobserwować wędrówki północnych osobników na południe. Wtedy na niebie widać jedną sójkę lecącą za drugą, które choć lecą pojedynczo pozostają w zasięgu wzroku. Zdarza się, że widząc miejscowe osobniki zatrzymują się w danym miejscu na odpoczynek i by zaspokoić głód w lasach bukowych i dębowych (o tej porze owoce tych drzew są jej głównym pokarmem). Większość ptaków prowadzi jednak ściśle osiadły tryb życia. Ta jesienna aktywność, nie prowadząca jednak do odlotu, była źródłem powstania powiedzenia "wybierać się jak sójka za morze" (niektóre jedynie migrują do Południowej Europy, ale nie wylatują dalej).

Środowisko

Sójka jest typowym ptakiem leśno-parkowym

Typowy ptak leśno-parkowy. Występuje licznie w lasach liściastych i mieszanych o bogatej strukturze (zwłaszcza z dębami), ale również w niewielkich lasach pomiędzy polami i łąkami, młodnikach, porębach, zadrzewieniach śródpolnych, dosyć często w parkach, sadach i ogrodach, na półotwartych obszarach z grupami drzew, od nizin po górną granicę lasu w górach. Ostatnio coraz częściej spotykana w miejskich zadrzewieniach, parkach i dużych, zdziczałych ogrodach. Nie jest więc wybredna w wyborze środowiska życia, choć unika obszarów bezleśnych i mocno prześwietlonych lasów.

Pożywienie

Urozmaicone i zależne od pory roku, ale przeważa pokarm roślinny. W lecie żywi się owadami i ich larwami, poczwarkami, ślimakami, małymi bezkręgowcami i innymi drobnymi zwierzętami, w tym gryzoniami, jaszczurkami, młodymi ptakami i jajami wybieranymi z gniazd. To nimi karmi najczęściej swe młode. Nie gardzi również czereśniami. Preferuje też orzechy laskowe i bukiew. Późnym latem i jesienią żywi się głównie żołędziami, owocami buku, pączkami drzew, orzechami i innymi nasionami drzew, które w obfitszych latach gromadzi w większych ilościach w różnych miejscach w ziemi, ściółce leśnej, w dziuplach, szczelinach drzew, między korzeniami, pod płatami kory lub mchu. Przyczynia się w ten sposób do rozsiewania dębu, który jest gatunkiem ciężkonasiennym. Często bowiem sójki zapominają o swych spiżarniach lub nie potrafią ich odnaleźć pod pokrywą śniegu. Zjada też bukiew i orzechy laskowe. Na polach znajdujących się przy lasach zbiera ziarna. Przyczynia się do niszczenia szkodników leśnych zamieszkujących głębie drzewostanów, gdzie nie docierają inni przedstawiciele krukowatych.
Żeruje przeważnie w koronach drzew, a rzadziej na ziemi.

Okres lęgowy

Jajo sójki

Wyprowadzają jeden lęg w roku, pod koniec kwietnia i w maju (najpóźniej spośród ptaków krukowatych występujących w Polsce). W przypadku utraty pierwszego lęgu (co jest częste), para powtarza go.

Toki 

W okresie rozrodczym sójki tworzą pary. Nim rozpoczną wyprowadzanie lęgów gromadzą się w mniejsze grupy na konkretnych drzewach i w trakcie kłótni i szczebiotania dochodzi się łączenia się samców z samicami. Pary są monogamiczne.

Gniazdo

W okresie lęgowym sójki polują na drobne zwierzęta, którymi karmią młode

W środkowej partii korony, w rozwidleniu gałęzi tuż przy pniu, głównie drzewa iglastego, rzadziej liściastego, czasem krzewu, najczęściej na wysokości 1 - 5 m. Luźna, dość płaska i mała konstrukcja ze zręcznie splecionych patyków i gałązek na której znajduje się wyściółka z miękkich części roślin, traw, włosia, korzonków, piór czy mchu. Konstrukcję budują oboje przyszli partnerzy, razem też wysiadują jaja i karmią młode. W jego pobliżu ptaki zachowają się skrycie tak, że dostrzec je tam można tylko przypadkiem.

Jaja i wysiadywanie

Pod koniec kwietnia lub w maju, w odstępach jednodniowych, samica składa 5-7 jaj. Jaja są równobiegunowe, niemal kuliste, czystobiałe, czasami szarawe lub zielonkawe, nakrapiane szarobrązowe gęściej na tępym końcu, o średnich wymiarach 40x33 mm. Skorupa jest gruboziarnista. Wysiadywanie trwa od złożenia pierwszego lub drugiego jaja przez 16-17 dni. W powtarzanych lęgach (pod koniec maja lub w czerwcu) składane są zwykle już tylko 3-4 jaja. Oboje rodzice opiekują się lęgiem i utrzymują stały kontakt głosowy, ale koło gniazda raczej się nie odzywają.

Pisklęta

Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po ok. 21-22 dniach. Jeszcze przez ok. 3 tygodnie są dokarmiane przez rodziców. Później nadal trzymają się blisko rodziców, którzy ostrzegają je głosem lub nawet czynnie bronią przed drapieżnikami.

Status i ochrona

Sójka na obrazie Léona Bazila Perraulta

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Sójka w kulturze

Sójka symbolizowała niegdyś bezsensowne gadulstwo. W wierszu Sójka Jana Brzechwy podchwycony zostaje zwyczaj niedalekich przelotów tych ptaków: "Wybiera się sójka za morze, ale wybrać się nie może". Ptaka w zimowej scenerii przedstawił Józef Chełmoński na obrazie "Sójka".